190. yıldönümünde Akdeniz'in kısa ömürlü Atlantis'i: Kaybolan adanın öyküsü

Akdenizin derinliklerinde tuhaf bir şeylerin olmakta olduğunu birinci fark eden balıkçılar olmuştu.

1831 yılı öncesinde Sicilya’nın güney-batı kıyısı açıkları, hala mücevher üretiminde çok makbul mercanların yaşadığı kayalıklarıyla ünlüydü.

Ne var ki o yılın Temmuz ayında Sicilyalı balıkçılar suyun yüzüne çok sayıda balık ölüsünün vurduğunu fark ettiler.

Balıklar suda haşlanmış üzere yenecek kıvama gelmişti lakin çok üzücü kükürt kokuyordu. Hatta koku o kadar kuvvetliydi ki kimi balıkçılar bayılmıştı.

Bir kaç gün sonra, 10 Temmuz gecesi, denizciler, dalgaların ortasından üste gerçek duman, kül ve lav saçan bir yanardağ ağzının belirdiğini gördüğünde, balık ölümlerinin sebebi de anlaşıldı. Yanardağ ağzı ve birikintileri giderek büyüdü ve Ağustos’a gelindiğinde, bir ada halini almıştı.

Ada, kayalıktan biraz daha iriceydi. Çapı 800 metre, sudan yüksekliği de 60 metreydi. Fakat bir çok potansiyel barındırıyordu. Hatta kimileri bunun yeni bir kıtanın oluşumunun başlangıcı olduğunu düşünmüştü.

Avrupa gemicilik rotalarının tam kalbindeki bu ada kısa vakitte memleketler arası bir uyuşmazlığın da konusu oldu.

Fransa ve İngiltere, Sicilyalılarla birlikte ada üzerinde egemenlik hakkı tezine girişti. Ne var ki bütün bu tartışmalar boşa gidecek ve ada beş ay sonra deniz sularına gömülerek kaybolacaktı.

Bu yüzden adaya bazıları L’isola che non c’è” yani “Olmayan ada” bazıları de “L’isola che se ne andò” yani “Kaybolan ada” ismini verecekti.

Bu ay adanın belirişinin 190. yıldönümü.

Volkan bilimciler Sicilya boğazının etrafındaki deniz tabanının inanılmaz detaylı bir haritasını çıkarmayı başardı ve böylelikle kısa ömürlü Akdeniz Atlantis’inin harikulade imgeleri de ortaya çıktı.

Bu çalışma bize adanın nasıl ortaya çıkıp nasıl kaybolduğunu ve tıpkı yerde yeni bir adanın yeniden belirip belirmeyeceğini daha iyi anlamakta yardımcı olabilir.

Efsaneler ve tarih iç içe: Balıkçı Cola’nın kıssası

Sicilya’nın tarihi, bölgede sık sık yaşanan volkanik ve sismik hareketlilikler ile iç içe geçmiştir.

Tarihçiler, bugün hala dünyanın en etkin yanardağlarından biri olan Etna’nın patlamalarından bahseden en az 2 bin 700 yıllık Yunan el yazmaları buldular.

Etna’nın 12 ve 17. yüzyıllarda yaşanan en şiddetli iki patlamasının, on binlerce insanın vefatına yol açtığı iddia ediliyor.

Sicilya, tıpkı vakitte çok şiddetli sarsıntılar de yaşıyor. Bunlardan biri 1693’de Sicilya’daki Catania kentini yerle bir ederek 60 bin kişinin vefatına yol açan Val di Noto zelzelesi, bir oburu de 1908’de Messina adasında 82 bin kişinin hayatını yitirdiği sarsıntı.

Sismoloji konusunda bugünkü bilgilere sahip olmayan Sicilya halkı bu trajik olayları açıklayan varlıklı bir mitoloji dünyası yaratmış.

Sicilya’nın varlıklı folklorü ve geleneklerini inceleyen Sicilia Esoterica isimli kitabın muharriri Marinella Fiume “Efsaneler, insanların jenerasyondan jenerasyona aktarılan bu kaygılarla baş etmesini ve bunları açıklayabilmesini sağlıyor” diyor

Bir efsaneye nazaran, bir vakitler Cola isminde genç bir balıkçı varmış. Cola, uzun müddet su altında kalabilmesiyle ünlüymüş ve bu yüzden ona Colapesce yani balık Cola denirmiş.

Onun bu marifetini duyan kral, sınamak için deniz tabanından birtakım şeyleri çıkarmasını istemiş.

Dalışlarından birinde Cola, o vakitler Sicilya’yı su yüzünde tuttuğu düşünülen sütunlardan birinin, Etna’nın püskürdüğü alevlerle yıkılmak üzere olduğunu fark etmiş ve Sicilya batıp kaybolmasın diye kendisini feda ederek sütunun yerine geçmiş.

Fiume “Efsanenin birtakım versiyonlarında balık Cola, yüz yılda bir su yüzüne çıkıp nefes alır ve işte o anlarda zelzeleler ve yanardağ patlamaları olduğu düşünülür” diye açıklıyor.

Bugün, Sicilya ve onu çevreleyen deniz tabanının Avrasya ve Afrika tektonik levhalarının hududunda olduğunu biliyoruz.

Bu levhaların hareket etmesi, yer kabuğunda tansiyon yaratıyor ve zelzelelere sebep oluyor. Devam eden hareket, Afrika tektonik levhasını Avrasya levhasının altına girmeye zorluyor ve onu üst itiyor. Bu da erimiş kayaların birikmesi ve Yeryüzü’nün zayıf noktalarından fışkırmasına yani volkanik patlamalara sebep oluyor.

Etna ve Vezüv yanardağları bunun en bilinen örnekleri. Lakin patlamalar su altında da olabiliyor ve magma yani lava dönüşmüş kayalar deniz tabanındaki zayıf noktalardan fışkırabilir.

Sicilya’nın güney-batı kıyılarının 40 ila 64 kilometre açıklarında bir dizi volkanik su altı kaya oluşumu var. İtalya Ulusal Jeofizik ve Volkan Bilim Enstitüsü’nün modülü olan Catania’daki Etna Gözlemevi’nden Danilo Cavallaro, bunların “monogenetik” olduklarını söylüyor. Yani külah halindeki bu konik çıkıntıların her biri farklı birer patlamayla meydana gelmiş.

Cavallaro “Magma bir yerden yükselip püskürtüldükten sonra soğuyor ve kristalize olarak çok sert bir kayaya dönüşüyor” diyor. Patlamanın devam etmesi halinde lavlar tıpkı yerden çıkarak şimdi sertleşmemiş olan kayayı büyütüyor.

Kolera ve kaos

1831’deki patlama meydana geldiğinde Sicilya, tarihinin çalkantılı bir periyodundan geçiyordu.

Şimdi tek ve birleşik bir ülke olarak İtalya doğmamıştı ve Sicilya adası, İtalyan yarımadasının güneyinde kurulmuş bir devletin kesimiydi.

Napoli de bu devletin içindeydi ve evvelden onun da ismi Sicilya idi. Münasebetiyle bu ülkeye, İki Sicilya Krallığı deniyordu ve hükümdarı da 1830 yılında tahta geçen İkinci Ferdinand’dı.

Fakat, yeni kral herkes tarafından yasal sayılmamıştı.

Kaybolan Ada kitabının muharriri ve gazeteci Filippo D’Arpa, 1831 yılında hükümdarı tanımayan bir kısmın, onu devirmeye yönelik faaliyet gösterdiklerini anlatıyor.

Tıpkı vakitte halk kolera salgınıyla da boğuşuyordu ve o sırada tedavisi olmayan bu hastalığın ne vakit ve nasıl yok olacağı da aşikâr değildi. Bugün yaşanan salgın şartları hasebiyle bu durum okuyuculara çok tanıdık gelebilir.

Bütün bu çalkantılar ortasında Sicilya’nın güney-batı kıyısı açıklarında yeni bir adanın belirmesi, canının sıkıntısına düşmüş sıradan vatandaşın fazla ilgisini çekmemişti. D’Arpa “Buna yönetici sınıfın sorunu olarak bakıldı” diyor.

Ancak yeni adanın pozisyonu Kral İkinci Ferdinand ve öteki Avrupa ülkelerinin yöneticileri açısından çok ilgi cazipti.

Palermo Üniversitesi’nden tarihçi Nino Blando “Unutmayalım o vakitler şimdi Süveyş Kanalı açılmamıştı. Ve adanın durumu, Orta Doğu’yla ticaret rotasının denetimi açısından çok elverişliydi” diyor.

Daha da değerlisi adanın etrafındaki sular, devletlerinin de onayıyla, düşman ülkelerin ticari gemilerini yağmalayan korsanlarla doluydu.

İngiltere, Fransa ve İki Sicilya Krallığı’nın tümünün kendine bağlı korsanları vardı ve bunlar ekseriyetle Osmanlı İmparatorluğu gemileriyle de savaş halindeydiler.

Sicilya kıyılarında yeni bir kara kesiminin ortaya çıkışı bu yüzden çok değerliydi. Bu adayı denetim eden, denizlerdeki hakimiyetini de artırmış oluyordu.

Adanın pozisyonu göz önüne alındığında, asında İki Sicilya Krallığı’na ilişkin olması çok makul görülebilir.

Ada, Sicilya’nın güney-batı kıyılarındaki Sciacca kasabası ile yeniden Sicilya’ya ilişkin çok daha eski bir volkanik ada olan Pantelleria’nın ortasındaydı. Ona Kral İkinci Ferdinand’a ithafen Ferdinandea ismini verdiler.

Lakin Sicilyalıların talihsizliğine bakın ki, oluşur oluşmaz adaya birinci ayak basanlar İngiliz denizciler olmuştu.

İngiliz denizciler adayı Terra nullius -kimsenin toprağı olmayan, işgal etmenin özgür olduğu toprak- ilan ederek, bayraklarını diktiler ve o sırada donanma kumandanı olan Sir James Graham’ın ismini verdiler.

Fransa da fırsatı kaçırmak istemedi. Bölgenin haritasını çıkarmak için kaşifler gönderdi ve onlar da adanın en yüksek yerine bayrak çekerek, su yüzüne çıktığı aydan ötürü da ismini Julia, yani ‘Temmuz” koydular.

Uyuşmazlık beş ay devam etti. Bunlar yaşanırken 61 metre yüksekliğindeki ada çökmeye başlamıştı bile.

Eylül sonuna gelindiğinde adanın sudan yüksekliği 18 metre civarına inmişti. Bir ay sonra ise yalnızca bir kaç metreye. Nihayet 1831 yılının Aralık’ı ile 1832 Ocak’ı ortasında ada büsbütün sulara gömüldü.

Etna Gözlemevi’nden Danilo Cavallaro sorunun, adanın tabanındaki kayaların büyük ölçüde lav külünden oluşmasından kaynaklandığını söylüyor. Bu çok dayanıksız kaya tipi, dalgalarla kolaylıkla erezyona uğramıştı.

Şaşırtan bir halde Fransa’nın yolladığı kaşifler aslında bu ihtimale karşı ihtarda bulunmuşlar lakin Fransa, batan adanın egemenliği tezinde ısrar etmişti.

Düşler adasının peşinde

Akdeniz’de stratejik bir üs sahibi olma düşü her üç ülke için de hayal kırıklığıyla sonuçlanmış olabilir lakin kısa ömürlü ada, o vakitten bu yana Jules Verne dahil birçok muharrire ilham kaynağı oldu.

Sicilya’da, Enna’daki Kore Üniversitesi İtalyan edebiyatı kısmından Profesör Salvatore Ferlita “Jules Verne, adanın öyküsünü biliyordu zira bu o yıllarda Fransa’daki jeologlar ortasında çok iyi bilinen bir olaydı” diyor.

Verne, Kaptan Grant’ın Çocukları ve daha sonra Kaptan Antifer’in Benzersiz Maceraları’nda bu adadan bahseder.

Ferlita’ya nazaran, JM Barrie’nin ünlü kahramanı Peter Pan’ın yaşadığı Neverland yani Düşler Ülkesi bile bu adadan esinlenmiş olabilir.

Ada, mitoloji ve efsane ortası bir yerde, kaybolmuş olmasına karşın, ve tahminen de tam bu yüzden insanlığın hayal dünyasındaki yerini hiç kaybetmedi ve ortadan geçen iki yüzyıl boyunca bölgedeki volkanik hareketliliğin sürmesi sebebiyle bir gün tekrar tıpkı yerde belirebileceği umutları da hiç bir vakit yok olmadı.

Bu bahiste ilgili en farklı gelişmelerden biri 1968 yılında yaşandı.

Bölgede yaşanan bir sarsıntıdan sonra, kayıp adanın bulunduğu mevkide deniz sularında kaynama belirtileri görüldü. O vakit 1831’deki olayların tekrarlanabileceğini düşünenler oldu.

Ancak bu sefer Sicilyalılar adanın egemenliğini diğerine bırakamazdı.

Palermo Üniversitesinden tarihçi Nino Blando bu yüzden Sicilyalıların adanın kalıntıları üzerine taştan bir yazıt koyduklarını anlatıyor. Bu taşta “Bir vakitler Ferdinandea adası olan bu toprak modülü, Sicilya halkına aitti ve ebediyen da ona ilişkin olacaktır” yazıyor.

Etna Gözlemevinden Danilo Cavallaro ve çalışma arkadaşları yakınlarda Sicilya Boğazı’nın deniz yatağındaki volkanik alanın haritasını çıkardılar.

İmgeler ortasında 20 bin yıllık eski bir konik volkanik kayanın yanında, kayıp adanın kalıntıları da var. Bugün Ferdinandea adasının en yüksek noktası deniz yüzeyinin 9 metre altında, deniz yatağından ise 137 metre yükseklikte.

Cavallaro, adanın çabucak hemen kusursuz bir koni olduğunu ve doruğun de ortada oduğunu anlatıyor. Bu da magmanın birinci fışkırdığı nokta. Bugün burası mercan kayalıkları ve bir çok balık tipine konut sahipliği yapıyor.

—

Alessia Franco tarih, kültür, toplumsal olaylar, kıssalar ve beşerler üzerindeki tesirleriyle ilgilenen bir gazeteci.

David Robson fikir, karar verme ve öğrenme süreçlerini inceleyen The Intelligence Trap: Why Smart People Make Dumb Mistakes (Zeka Tuzağı: Niye Zeki Beşerler Aptalca Yanlışlar Yapar) isimli kitabın müellifi.

Cumhuriyet