Montrö Sözleşmesi Neden Önemli? Türkiye’ye Hangi Hak ve Yetkileri Sağlıyor?

İstanbul Mukavelesi’nin Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın kararıyla feshedilmesinin akabinde Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi içerisinde memleketler arası mutabakatlardan çıkılma prosedürüyle ilgili tartışmalar başladı. Bu tartışmalar kapsamında bilhassa Montrö Mukavelesi bir müddettir gündemde bulunuyor.

Son olarak, TBMM Lideri Mustafa Şentop, HaberTürk TV’de katıldığı bir programda, Montrö Mukavelesi’nin Cumhurbaşkanı tarafından feshinin mümkün olup olmadığı tarafındaki bir soruya bunun “teknik olarak yapılabileceği” cevabını verdi.

Tam ismiyle Montrö Boğazlar Kontratı, Türkiye’nin o periyot yaptığı ağır diplomatik temasların akabinde 1936 yılının yaz aylarında haftalarca süren görüşmelerin akabinde imzalandı.

Türkiye, 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması’nın kesimlerinden biri olan Boğazlar Mukavelesi’nin değiştirilmesi gerektiğini savunuyor ve bunun için de çalışmalar yürütüyordu.

1923 tarihli Boğazlar Kontratı ile İstanbul ve Çanakkale boğazları ile ilgili süreksiz düzenlemeler getirmişti. Buna nazaran, askeri olmayan gemi ve uçakların barış vakti boğazlardan geçmesi, her iki yakasının da askeri güçten arındırılması ve Türk askerinin girişinin yasaklanması öngörülüyordu. Bunun için de lideri Türk olan bir milletlerarası heyet oluşturulmuştu.

Türkiye ise Lozan Antlaşması’yla getirilen bu süreksiz düzenlemenin değiştirilmesi ve kalıcı, yeni bir düzenleme yapılmasını istiyordu.

Türkiye’nin eforları 1930’ların ortasında karşılık buldu. Başta İngiltere olmak üzere, Balkan ülkeleri yeni bir düzenleme yapılması için İsviçre’nin Montrö kentinde bir konferans düzenlenmesini kabul etti.

O devir, Anadolu Ajansı’nda yayımlanan bir haberde konferansın “Boğazların tahkimi problemini tetkik ve intaç edeceği (sonuçlandıracağı)” belirtildi. Tıpkı haberde konferanstaki tartışmaların tabanını de hükümetin hazırladığı projenin oluşturacağı vurgulandı.

Konferans Haziran ayında toplandı ve haftalar süren görüşmelerin akabinde 20 Temmuz 1936’da Montrö Boğazlar Kontratı imzalandı.

Mukaveleye Türkiye’nin yanı sıra Bulgaristan, Fransa, İngiltere, Avustralya, Yunanistan, Japonya, Romanya, Sovyetler Birliği ve Yugoslavya imza attı.

Montrö Boğazlar Mukavelesi, Türkiye tarafından çok kıymetli bir milletlerarası muahede olarak kabul ediliyor.

Kasım 2020’de Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu imzasıyla, bütçe görüşmeleri sırasında TBMM Genel Heyeti’ne sunulmak üzere hazırlanan kitapçıkta Montrö Kontratı “temel bir belge” olarak tanımlanıyor.

Kitapçıkta, Türkiye’nin mukaveleyi İkinci Dünya Savaşı, Soğuk Savaş devri, Gürcistan ve Ukrayna krizlerinde de “özenle, tarafsız ve saydam bir şekilde” uyguladığı belirtilerek, “Bu çerçevede, Karadeniz’de barış, güvenlik ve istikrarın sağlanmasında asli bir öge olan Montrö Mukavelesi’nin ortadan geçen mühlet zarfında muvaffakiyetle uygulanmış olması, Kontratla oluşturulan istikrarın kalıcılığının bir göstergesi, birebir vakitte da teminatıdır” sözleri yer alıyor.

Büyükelçi Haydar Berk de 2002 yılında kaleme aldığı ve Dışişleri Bakanlığı’nın internet sitesinde yer alan makalesinde Montrö Mukavelesi’nin Türk Boğazları’ndan “ticaret ve harp gemilerinin geçiş prensiplerini düzenleyen temel evrak niteliğinde” olduğunu yazıyor.

Berk, “Montreux Mukavelesi, imzalandığı tarihten bu yana ehemmiyetini ve geçerliliğini koruyan az sayıdaki çok taraflı mutabakatlardan biridir. Bunun arkasındaki belirleyici neden, Kontratın ülkemizin yanı sıra, Karadeniz’e kıyıdaş devletler ve üçüncü ülkeler için de makul ve uygulanabilir bir çıkar istikrarı oluşturmasıdır. Ayrıyeten, ülkemizin Sözleşmeyi… titizlikle uyguluyor olması da kıymetli bir etkendir” diyor.

Montrö Mukavelesi’nin Türkiye açısından en büyük kazanımları ortasında 1923 tarihli Boğazlar Mukavelesi’nin getirdiği kısıtlamaların kaldırılması gösteriliyor.

Montrö ile birlikte her iki Boğaz ve boğazların giriş noktalarını da kapsayan bölgede Türkiye’nin egemenlik hakları tesis edildi.

Montrö’nün Türkiye’ye kazandırdığı üç temel hak sıralanıyor:

• Boğazlar bölgesi askerileştirildi. Böylelikle Türkiye, Boğazlar bölgesine yine asker konuşlandırma hakkı elde etti.

• 1923’te kurulan Boğazlar Kurulu’nun yetkileri Türkiye’ye devredildi. Bu da egemenliğin kurulmasını sağladı.

• Savaş ve yakın savaş halinde Türkiye’ye yabancı savaş gemilerinin geçişine kısıtlama koyma yetkisi tanındı. Ayrıyeten bir seferde geçebilecek savaş gemisi, tipine, sayısına ve tartısına sınırlama getirildi ve evvelce haber verme kaidesi konuldu.

Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden Prof. Dr. Mesut Hakkı Caşın, 2017 yılında yazdığı “Askeri ve Stratejik Açıdan Montreux’nün Dünü ve Geleceği” isimli makalede, kontratın “Türkiye’nin güvenliğinin korunması, geçiş serbestisi kullanımının düzenlenmesi ve Karadeniz-Akdeniz istikrarının sağlanması ile ilgili” olduğu değerlendirmesini yaptı.

Prof. Dr. Caşın, “Türkiye, Montreux Mukavelesi ile bir yandan kendi güvenliğini attırmak için Boğazlar bölgesini silahlandırma hakkına sahip olurken, Sözleşme’nin 19, 20 ve 21. unsurlarıyla çok değerli stratejik kozlara da sahip olmuştur. Kontrat ile kurulan Boğazlar rejiminin öncelikli yaklaşımı Türkiye’nin ulusal güvenlik algılamaları teşkil etmiştir” dedi.

Mukavelenin 19’uncu hususu savaş vaktinde gemilerin geçişini düzenliyor, 20’nci husus savaş gemilerinin geçişiyle ilgili Türkiye’nin “dilediği üzere davranabileceğini” belirtiyor ve 21’inci hususta de yakın savaş tehlikesi olması halinde de Türkiye’ye misal formda davranma yetkisi tanıyor.

Kanal İstanbul tartışmaları Montrö’yü nasıl etkiliyor?

Montrö Kontratı konusu, Kanal İstanbul ile ilgili tartışmalarda da vakit zaman gündeme geldi.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, Aralık 2019’da yaptığı açıklamalarda bu mevzuya değindi. Erdoğan, birinci açıklamasında “Bir İstanbul boğazımız var. Siz Independenta olayını unutuyor musunuz? Hepsinden öte Montrö Muahedesi Türkiye’ye ne kazandırmıştır ne kaybettirmiştir? Bunu hiç düşündünüz mü?” dedi.

Bundan yaklaşık bir hafta sonra yaptığı bir öteki açıklamada ise, Erdoğan, “Montrö Mukavelesi’nin siyasi tehdidine” dikkat çekmiş; sonrasında ise katıldığı bir televizyon programında mevzuyla ilgili soruya “Montrö’yü başa takmayın” karşılığını vermişti.

Bu açıklamalardan kısa bir mühlet sonra, Ocak 2020’de 126 emekli büyükelçi Montrö’nün tartışmaya açılmaması gerektiğini belirten ortak bir açıklama yaptı.

Büyükelçilerin ortak açıklamasında, Kanal İstanbul projesinin Montrö Mukavelesi’ni tartışmaya açacağı ve bu durumun Türkiye’nin boğazlar ile Marmara Denizi üzerindeki mutlak egemenliğini kaybetmesine yol açacağı belirtildi.

Açıklamada, “Montrö Mukavelesi’nin tartışmaya açılması, Türkiye’ye bütün bu kazanımlarını kaybettirebilecek yaşamsal bir egemenlik ve güvenlik, hülasa gerçek bir beka meselesine yol açacaktır. Türkiye Cumhuriyeti üzerinde çeşitli emelleri olan devletlerin çıkarına hizmet edecek olan Kanal İstanbul’dan vazgeçilmelidir” denildi.