Varlık Fonu’na devredilen ÇAYKUR, yılladır milyonlarca lira ziyan açıklıyor. Pekala kurumun geleceği için hangi adımlar atılmalı?
Çay üreticileri geçen yıl olduğu üzere bu yıl da pandeminin gölgesinde başka kentlerden de gelen personellerle birlikte bahçelerden çay toplayacak.
Çay tarımı, Rize, Artvin, Trabzon, kısmen Giresun ve Ordu kentlerini kapsayan 787 bin dekar alan üzerinde yaklaşık 182 bin üretici aile tarafından yapılıyor.
Bu üretimin en büyük alıcısı ise Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü (ÇAYKUR).
1985’te yaş çay üretiminin en büyük alıcısı yüzde 95 ile ÇAYKUR iken bu oran özel dalın hissesinin artmasıyla yüzde 52’ye kadar düştü.
Öbür yandan ÇAYKUR’un daima artan ziyanı, dünyanın kişi başı en çok çay tüketen ülkesi Türkiye’de kurumun gidişatı açısından soru işaretleri doğuruyor.
Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT) Kurulu’nun Nisan ayındaki toplantısında açıklanan bilgilere nazaran ÇAYKUR 2020’de 547 milyon TL ziyan etti.
Uzmanlara nazaran ÇAYKUR’un çayın en çok tüketildiği ülkelerden birinde, dalın değerli bir oyuncusuyken ziyan etmesi anlaşılması güç bir durum.
‘Bu şartlarda kâr etmemesi tuhaf’
BBC Türkçe’den Özge Özdemir’in haberine nazaran, ailesi de çay üreticisi olan araştırmacı Fatma Genç, “ÇAYKUR’un şu şartlarda kâr etmemesi tuhaf” diyor.
ÇAYKUR, 2017’den beri daima ziyan açıklıyor.
2015 yılında 22,7 milyon TL kâr etmişti. 2016 yılında da 82,1 milyon TL kâr eden kurum, 2017 yılında ise 267,7 milyon lira ziyan etti.
Ziyanı 2018 yılında 657 milyon, 2019’da ise 635 milyon lira oldu.
Genç, “Üreticiden çayı alıyor, işliyor, fabrika yatırımı yapıyor, bundan ötürü ziyan ediyor üzere bir şey diyemiyoruz” diyor.
6 Nisan’da düzenlenen TBMM KİT Kurulu toplantısında CHP Amasya Milletvekili Mustafa Tuncer de misal bir tespitte bulundu.
Tuncer, Sayıştay raporlarına atıfta bulunarak ÇAYKUR’u “neredeyse iflasa sürükleyen bu zararın”; büyük harcamalar, kamulaştırma masrafları, özel bölümden fabrika alınması, çay bahçelerinin yenilenmesi üzere yatırım kalemlerinden kaynaklanmadığını vurguladı.
‘Amaç dışı harcamaları fazla’
Araştırmacı Fatma Genç, Sayıştay raporları ve ÇAYKUR’un faaliyet raporlarına atıfta bulunarak kurumun hedef dışı harcamalarının fazla olduğunu söylüyor.
Genç, buna örnek olarak ÇAYKUR’un reklam ve promosyona yaptığı harcamaların büyüklüğünü gösteriyor:
“Nakit akışını sağlayamadığı için daima bankalardan kredi alarak borçlarını ödediği görülüyor. Borçlarının nasıl yaratıldığına bakıyorsunuz, pazarlama yapma kabiliyetine sahip bir kurum iken pazarlama işlerini bayiler aracılığıyla öteki kurumlara, yan şirketlere yaptırıyor. Bu şirketlerden çıkan ziyanı da kendisi üstleniyor.”
Muhalefet partilerinin milletvekillerine nazaran ÇAYKUR’un stevia bitkisiyle ilgili çalışmalar için yaptığı 16 milyon TL’lik harcama boşa yapılan yatırımlarından biri.
KİT Komitesi’nin muhalefet partilerinden olan üyeleri, Güney Amerika menşeili bir bitki olan stevia’nın Doğu Karadeniz bölgesinde yetiştirmeye uygun olmadığının bilinmesine karşın bu harcamanın yapılmasını eleştiriyor.
‘Üreticiye ödemeler kredi çekilerek yapılıyor’
Türkiye’de çay üretimi, işgücünün daha ucuz olduğu başka üretici ülkelere nazaran kıymetli.
Hükümet ve ÇAYKUR tarafından bugüne kadar kurumun ziyan etmesine münasebet olarak üreticilere yaş çay için yapılan ödemeler ve bu ödemeler için kredi çekilmesi gösterildi.
Habertürk gazetesinin 2019 tarihli “ÇAYKUR neden ziyan etti?” başlıklı haberinde, ÇAYKUR’un ziyanına neden olarak rekor ölçüde yaş çay alınması ve ödemelerin yüksek faizlerle borçlanılarak yapılması gösterildi.
Haberde seçim vakti çayın fiyatının yükseldiği vurgulanarak ÇAYKUR’un çay fiyatlarına iki kere artırım yaptığı aktarıldı.
ÇAYKUR, bu bedeli ödeyebilmek için kredi çekti, faizlerde yaşanan artışlarla da kurumun finansman sarfiyatları yükseldi.
‘Özerk ve hesap verebilir bir yapıya kavuşturulmalı’
Bloomberg HT iktisat kanalının tarım editörü İrfan Donat, ÇAYKUR’un da birçok KİT’te olduğu üzere operasyonel problemler, finansal maliyetlerin yüksek olması , stok tarafındaki planlamanın eksikliği ve insan kaynakları idaresindeki sıkıntılar nedeniyle ziyan ettiğini vurguluyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Donat’a nazaran ÇAYKUR’un tekrar kâra geçebilmesi için siyaset üstü pozisyonlandırılması gerekiyor.
“Bölgede üretim yapanlarla konuştuğunuz vakit çay alımındaki kalite kriterlerinden tut da fiyatlamaya kadar siyasetin belirleyici olduğunu görüyorsunuz” diyen Donat, ÇAYKUR’un özerk ve hesap verilebilir bir yapıya kavuşturulması gerektiğini söylüyor.
Depolarda bekleyen çaylar küflendi mi?
ÇAYKUR’a yöneltilen tenkitlerden bir oburu da çayların depolarda bekletildiği, bazılarının de çürüdüğüne dair.
Sözcü gazetesi Sayıştay raporuna atıfla bu yılın başında yaptığı haberinde ÇAYKUR’un 20 ton organik çayın küflenmesine neden olduğunu ve bu çayların imha edildiğini belirtti.
ÇAYKUR ise bu haberleri reddederek 2015-2016’da çok yağışlar ve yaşanan seller nedeniyle ziyan gören ve yordamı mucibince imha edilen 20 ton çay dışında ziyan gören yahut imha edilen rastgele bir çayın olmadığını açıkladı.
ÇAYKUR tekrar tıpkı açıklamada haberlerde tez edilenin bilakis stoklarının makul düzeyde olduğunu belirtti.
Geçen ay düzenlenen KİT Komitesi toplantısında ise CHP İzmir Milletvekili Atilla Sertel bu tezlere atıfta bulunarak, “Sayıştay’ın 2019 raporundan bir örnek vermek istiyorum. Sayıştay, 2015-2016 üretimi 20 tona yakın organik çayın küflendiğini, bu nedenle 218 bin liralık bir ziyan oluştuğunu söylüyor. Sayıştay mı gerçek söylüyor, siz mi gerçek söylüyorsunuz?” dedi.
Dünyanın en doğal çayı olmasına karşın çay ithal ediliyor
Türkiye’deki çay bahçelerine kış aylarında kar yağdığı için ziyanlı oluşumu baskılanıyor, bu sayede zirai ilaçlama yapılmasına gerek kalmıyor.
Bu da Türkiye’de üretilen çayın dünyanın en doğalı olmasını sağlıyor.
Rize Ticaret Borsası’na nazaran bu sayede Türk çayı iyi bir tanıtımla dünya pazarında en kıymetli satılan, en kaliteli çay olabilir.
Lakin buna karşın Türkiye çayda net ithalatçı pozisyonunda.
Tarım ve Orman Bakanlığı datalarına nazaran 2019’da 19 bin ton çay ithal edilirken 4 bin ton çay ihraç edildi.
Bu da Türkiye’yi çay ithalatında dünyada 25’inci sıraya, çay ihracatında ise 31’inci sıraya konumlandırıyor.
En son olarak Cumhurbaşkanlığı kararıyla Türkiye’den çok daha az çay üreten Azerbaycan’dan 300 ton çay alımının önü açılmıştı.
2021 raporunda Rize Ticaret Borsası, çay üretiminden alınan randımanın artırılabilmesi için öncelikli olarak kalitesi düşen çay bahçelerinin yenilenmesi gerektiğini vurguluyor.
Tıpkı vakitte ÇAYKUR’un bankalardan kredi alarak ödeme yapmasının önüne geçmek için 12 aya yayılan kademeli ödeme sisteminin getirilmesi ve çay yasasının çıkarılması gerektiğini belirtiyor.
Özelleştirilmesinin önü mü açılıyor?
Muhalefet milletvekilleri, ÇAYKUR’un 2017 yılında Varlık Fonu’na devredildiğinden beri ziyan ettiğini bilhassa vurguluyor.
Bazılarına nazaran ÇAYKUR’un ziyan etmesiyle Türkiye Şeker Fabrikaları’nda olduğu üzere özelleştirilmesinin önü açılıyor.
CHP Ordu Milletvekili Mustafa Adıgüzel Ekim ayında Halk TV’ye yaptığı açıklamada, “Kamu İktisadi Teşebbüsleri evvel ziyan ettiriliyor, sonra da satışa çıkarılıyor. Bu bir yol aslında” dedi.
Araştırmacı Fatma Genç de ÇAYKUR’un Varlık Fonu’nda olmasının statüsünü belirsizleştirdiğini aktarıyor.
Uzun bir mühlet genel müdür ataması yapılmayan ÇAYKUR için, “Ne yaptığı ve maksadı muhakkak olmayan bir kurum” diyen Genç, ÇAYKUR’un ziyan etmemesi için kurumsal faaliyetlerinin geri kazandırılması, denetleyici ve düzenleyici bir fonksiyonda pozisyonlandırılması gerektiğini belirtiyor.
ÇAYKUR’un pahalı bir marka olduğunun altını çizen tarım müellifi İrfan Donat da KİT’ler için, “Bu kurumlar kamu ziyanı yazıyor ve bu ziyan hepimizin cebinden çıkıyor” tabirini kullanıyor.
Donat’a nazaran ÇAYKUR’un tekrar kâra geçirilmesi için durum tespiti yapılmalı, bilançosu hakikat okunmalı ve masraflarda badirenin olduğu noktalar tespit edilmeli.
Onedio
