Javier Hirschfeld/Getty Images
Çocuklara verdiğimiz oyuncaklar ya da onlara atfettiğimiz davranışlar ömürleri boyunca tesirini sürdüren derin izler bırakabilir. BBC muhabiri Melissa Hogenboom, cinsiyet rollerine ait önyargıların beynimizi nasıl şekillendirdiğini yazdı.
Kızım şimdi çok küçükken pembe ve ‘kızlar için’ olan her şeye çok meraklıydı. Daha iki yaşında bile değilken, kız çocuklarına yönelik pazarlanan pembe çiçekli elbiselere ilgi gösteriyordu.
Üç yaşındayken parkta futbol oynayan çocuklar gördüğümüzde, “Biraz daha büyüdüğünde gidip onlara katılabilirsin” dedim. O da bana kararlı bir formda “Futbol kızlara nazaran değildir” dedi.
Kızların da -az da olsa- futbol oynadığını söyledik. İkna olmadı. Şamatacı bir çocuk olmasına, tırmanıp zıplamayı sevmesine karşın, bunları genelde “oğlan çocuklarına göre” buluyordu.
Kızların ve erkeklerin ne yapıp yapmayacağına ait fikirleri biraz erken ortaya çıkmış olsa da, çocukların dünyasının cinsiyet rolleriyle nasıl bezendiğini düşününce bu şaşırtan gelmiyor.
Bu ayrımlar başta suçsuz görünse de, vakit geçtikçe cinsiyetçi dünyalarımız çocukların gelişiminde daha derin izler bırakıyor. Bunlar, toplumdaki davranışlarına olduğu kadar kendilerine ait fikirlerine ve aldıkları kararlara da tesir ediyor.
Böylelikle cinsiyetçi fikirler toplumu etkilemeye devam ederek toplumdaki “toksik erkeklik” tipi nitelikleri öne çıkarıyor.
Pekala cinsiyet rollerine ait tavrımız nasıl oluyor da dünyamızı bu kadar uzun vadeli etkileyebiliyor?
Javier Hirschfeld/Getty ImagesKadınların futboldaki muvaffakiyetleri son yıllarda bir epey öne çıktı lakin futbol hala erkek sporu olarak görülüyor.Birkaç yüzyıl evvel, erkeklerin zeka bakımından bayanlardan üstün oldukları fikri “gerçek” sanılıyor ve kabul görüyordu.
Bilim öteden beri bu varsayıma temel oluşturan ayrımları bulmanın peşinde.
Vakit içinde, bu varsayımı çürüten sayısız çalışmaya sahip olduk. Lakin dünyamız inatçı biçimde cinsiyetçi olmaya devam ediyor.
Küçükken nasıl sosyalleştiğimizi düşününce, bu durum şaşırtan olmaktan bütünüyle çıkıyor. Ebeveynler ve bakım verenlerin, istemeseler bile erkek ve kız çocuklarına farklı davrandıklarına yönelik birçok ispat var.
Bu davranışlar, bebek daha doğmadan başlıyor. Anneler bebeğin karınlarındaki hareketlerini, şayet erkekse daha farklı tanımlamaya başlıyor. Bebeğin cinsiyeti bilinmediğinde hiçbir farklılık hissedilmezken, erkek olduğu bilinen bebeğin “daha güçlü”, “daha çevik” hareket ettiği düşünülüyor.
Anne karnındaki bebeğin cinsiyetini belirleyecek teknoloji şimdi yokken bile ebeveynlerin en merak ettiği bahis cinsiyetti. Anne adayının karnının formu ve büyüklüğüne bakıp cinsiyet iddiası yapılıyordu, lakin bunun işe yaradığına ait hiçbir bulgu yok.
Kız ve erkek çocukları, büsbütün birebir davranışlarda bulunsalar bile bunları farklı sözlerle tanımlanıyor.
Çocuk gelişiminde ve cinsiyet davranışlarında oyunlar da büyük bir role sahip. Çocuklar bu yolla yeteneklerini geliştirir ve ilgilerini açığa çıkarırlar. Blok oyuncaklar çocukları inşa etmeye yönlendirirken bebekler bakım vermeye özendirir.
Oyun tecrübelerinin çeşitliliği ise çok değerlidir. Kentucky Üniversitesi’nden psikoloji profesörü Christia Brown, “Nüfusun yarısına muhakkak tipte yetenekleri geliştiren oyunlar oynatırsanız, kelam konusu yeteneği ve ilgiyi lakin nüfusun bu yarısı gösterecektir” diyor.
Çocuklar küçük dedektifler üzeredir. Hangi kategoriye ilişkin olduklarını anlamak için etraflarından daima öğrenirler. Hangi cinsiyet rolüne uygun olduklarına karar verdikleri an, bu onlara cazip gelmeye başlar.
İki yaşından itibaren kız çocuklarının etraflarında sık gördükleri pembe şeylere eğilim göstermesinin, erkek çocuklarının ise bunlardan uzak durmasının nedeni budur.
Javier Hirschfeld/Getty ImagesErkek çocuklara bebek oyuncaklar genelde verilmese de onlar da bu oyuncaklardan keyif alabilirler.Anne babalarının ve arkadaşlarının cinsiyet rollerine nazaran oyuncaklar verdiği okul öncesi çocuklar, cinsiyet rollerini çok erken edinir. Bunda şaşılacak bir şey yok.
Melbourne Üniversitesi’nden psikolog Cordelia Fine’a nazaran, hangi “cinsiyet kategorisine” ilişkin olduğunu belirleyen çocuk, cinsiyet etiketlerine daha hassas hale gelir. Bu, daha sonra davranışlarını da tesirler.
Bir oyuncağın nasıl sunulduğu bile çocuğun ilgisini değiştirebilir. Örneğin kız çocukları, erkek oyuncağı olarak bilinen objeler şayet pembeyse, bunlara daha çok ilgi gösterirler.
Şayet erkek çocuklarına değil sırf kızlara bebekler ve hoşluk setleri verirsek, bu onların ilgilerini şekillendirir. Erkekler ise alet çantaları ve otomobillere şartlandırılır.
Bebek oyuncaklar çoklukla erkek çocuklar için satın alınmaz. Halbuki erkekler de bebeklerle eğlenebilirler.
Benim oğlum birebir kız kardeşinin yaptığı üzere bir bebeği beşiğe yatırmaktan ve onu bebek otomobilinde gezdirmekten keyif alıyor.
Bebeklikten itibaren kızlarla eşleştirilen oyuncakları oynamaktan uzak tuttuğumuz erkek çocuklar, ömürlerinde gereksinim duyacakları kimi yeteneklerden de yoksun kalırlar.
Şayet erkek çocukları akranları tarafından “bebek oyuncaklarla oynamaktan” alıkonursa ve çocuk konutta de tüm bakım işinin annesine kaldığını görürse, tüm bunlar ne manaya gelecektir?
Oyuncakların dışında, davranışlar da cinsiyet rollerinden etkilenir. Erkek çocuklarının ebeveynleri, çoklukla çocuklarının sert ve kaba oyunlar oynadığı hakkında konuşur. Ebeveynlerin lisanında kızların hissesine ise nazik ve uysal olmak düşer.
Aslında çalışmalar gösteriyor ki diğerlerine yönelik bakışımız aslında kendi beklentilerimiz doğrultusunda şekilleniyor. Ebeveynler sonlu yüz sözünü erkek çocuklarıyla, memnun ya da üzgün yüz sözlerini kızlarla etiketlemeye eğilim gösterir.
Anneler sıklıkla erkek çocuklarının fizikî özelliklerini vurgular. Bulgulara nazaran fizikî bir farklılıkları olmamasına karşın erkek ve kız çocuklarının emekleme yetenekleri hakkında farklı yargılara varılır.
Özetle, yetişkinlerin kendi önyargıları, çocuklarını da tesirler ve bu kalıpları güçlendirir.
Kullanılan lisan de değerli bir role sahiptir. Kızlar çoklukla daha erken konuşur. Küçük bir tesiri olsa da, bu durum, annelerin kız çocuklarıyla daha çok konuşmasıyla ilgisi olabilir. Öbür bir deyişle, istemeden de olsa, kızların daha konuşkan ve duygusal, erkeklerin ise daha agresif ve fiziğe dayalı olmasına dönük bir toplumsallaşma ortamı oluşturuyor olabiliriz.
Brown bu algının ileriki ömürde da sürdüğünün altını çiziyor. Beklediğimiz davranış kalıplarının dışında kalan davranışları yanlışsız bulmuyoruz.
“Erkek çocuklar sessizce oturup kitap okuduğunda ya da kız çocuğu konutta gürültü çıkararak koştuğunda görmezden geliyoruz. Beynimiz şablonlarla tutarsız bir bilgi karşısında kayıtsız kalıyor.”
Javier Hirschfeld/Getty ImagesÇocuklar dünyadaki yerleri hakkında daima bir öğrenme uğraşı içindedir.Ebeveynler birebir vakitte kızlara ve erkeklere özel pazarlanmış oyuncak ve kıyafetleri alırlar. Aksisi çok enderdir.
Melbourne Üniversitesi’nden psikolog Cordelia Fine, “Erken çocukluk devrinde bile cinsiyet hiyerarşisini görmeye başlıyoruz. Erkekler kızlara ilişkin şeyleri ‘kusurlu’ bulmaya başlıyor” diyor.
Cinsiyet araştırmacıları, bu tercihlerin yüksek oranda toplumsal şartlanmayla alakalı olduğu görüşünde. Öte yandan cinsiyet rollerine ait davranışların kimilerinin doğuştan gelip gelmediği hakkında hala farklı fikirler var.
Bebeklerin de etraflarındaki toplumsal ipuçlarına son derece hassas oldukları biliniyor. Çok erken yaşta farklılıkları algılayabiliyorlar.
Bebeklerden belli kimi davranışları bekleyen yetişkinler cinsiyetçi bir dünya yaratıyor.
Örneğin kızlar ilkokula başladıklarında matematik alanında erkeklerle tıpkı düzeydeyken, ileriki yıllarda öğretmenlerinin ya da kendilerinin yarattığı şartlanmayla erkeklerle fark açılmaya başlıyor.
Fine’a nazaran bu bilhassa problemli bir durum, zira pekişmiş cinsiyet kalıpları, “cinsiyetin geleceğini belirlememeli diyen çağdaş cinsiyet eşitliği unsuruyla de çelişiyor.”
Örneğin kimi oyuncaklar yalnızca erkek çocuklara hitap ediyor ve bu durum beyinlerindeki uzaysal yetenekleri güçlendirebiliyor. Kızlar ve erkeklere farklı hobi ve ilgiler sunulduğunda, beyinlerindeki değişim de buna ayak uydurabiliyor.
Sinirbilimci muharrir Gina Rippon, cinsiyetçi bir dünyada yaşıyor olmamızın cinsiyetçi beyinler yarattığına işaret ediyor.
Farklılıklara odaklandığımızda, erkek çocukların bilimde daha iyi olduğu ya da kız çocukların bakım işlerinde daha yetenekli olduğu üzere mitleri kabul etmeye başlıyoruz.
Bu yetişkinlikte de devam ediyor. Bayanlar matematik alanındaki yeteneklerini küçümsüyor, erkekler ise abartıyor. Bayanlar, kendi cinsiyetlerinin ‘başarısız’ olduğu söylenen bir teste girdiklerinde nitekim berbat sonuç alıyorlar. Bu durum, okul, üniversite ve meslek seçimlerinde de tesirli oluyor.
Daha tasa verici olan, erken yaşlarda vurgulanan kimi erkeksi davranışların daha sonra bayana yönelik şiddetle kontaklı olabilmesi.
Javier Hirschfeld/Getty ImagesÇocukların kimi davranışlarına kayıtsız kalmak, cinsiyet rollerinin pekişmesini sağlayabiliyor.Brown ve öbür araştırmacılar 2020 yılındaki bir çalışmada, bayana yönelik cinsel taarruzların çocukluktaki şartlanma nedeniyle yaygın olduğunu ileri sürdü. Bu, ebeveynler, okullar, medya ve akranlar vasıtasıyla olabiliyor. Brown, “Cinsel objeleştirme kızlarda çok erken başlayabiliyor” diyor.
Cinsiyetçi fikirlerin hala var olma nedenlerinden biri de, bayan ve erkek beyinlerinin doğuştan farklı olduğuna yönelik kimi çalışmalar. Lakin beyin görüntüleme içeren bu çalışmalarda cinsiyet rolleriyle ilgili bir farklılık ortaya konmuyor.
Kültürün ve kalıplaşmış beklentilerin yetişkinlerdeki beyne ne seviyede tesir ettiğini göstermek de bir oldukça güç.
Sinirbilimci Daphna Joel, 1400 beyin taramasını tahlil ederek, bayan ve erkek beyinlerinin büyük oranda emsal olduğunu, farklılıkların istisnai olduğunu ortaya koydu.
Javier Hirschfeld/Getty ImagesAnnelerin kız çocuklarıyla daha fazla konuştuğu, bu durumun erken konuşmaya tesir ettiğine yönelik bulgular var.İnsanların neden erkek çocuklarının daha taşkın olduğunu düşünmeye şartlandığını düşünmek kıymet taşıyor. Karşıtı örnekler de dikkate paha.
Kızım erkek kardeşi kadar gürültücü ve tıpkı vakitte yemek yapmaya eğilimli. Bu örneklerin her vakit bir şeyleri temsil etmesi gerekmez ve her vakit erkek ve kızlara ait kanılarımıza de uygun değildir.
Çocuklarımız cinsiyet ayrımlarına işaret etmeye başladığında kalıpları bilakis çevirecek örneklerle onlara yardımcı olabiliriz. Kızların futbol oynayabildiği, erkeklerin uzun saçlı olabildiği üzere…
Onlara cinsiyet rollerinin dışında oyuncak çeşitliliği sağlayabilir, cinsiyetçi oyunların dışında bir tecrübe elde etmeleri için mümkün olduğunca imkan tanıyabiliriz.
Şayet doğuştan cinsiyet farklılıklarına sahip olduğumuza ikna olup çocuklarımıza da bu türlü davranırsak, dünya cinsiyetçi olmaya devam edecektir. Bu varsayımları alt etmek kolay değil, lakin erkek çocuğumuza ne kadar cesaretli, kız çocuğumuza ne kadar kibar olduğunu söylemeden evvel iki defa düşünmemiz mümkün.
Melissa Hogenboom BBC Gerçek editörü ve The Motherhood Complex kitabının muharriri.
Cumhuriyet
