Belgesel sinemacı Deniz Tortum’un “Maddenin Halleri” isimli sineması yıkılıp yine yapılacağı söylenen Cerrahpaşa Hastanesi’nin yeni bir belgeliği niteliğinde.
Geçen yılın şenlik döneminde en çok ilgi çeken ve mükafatlar alan belgesellerinden “Maddenin Halleri” yer yer ‘hayalet’ bir hastane görünümü veren Cerrahpaşa Hastanesi’ni anlatıyor. Tortum’un hastanenin bir nevi röntgenini çektiği sineması Cerrahpaşa’nın tarihinden çok bugününü belgeliyor ve gelecek jenerasyonlara farklı bir bakış açısı bırakıyor. Sineması Deniz Tortum ile konuştuk:
– “Maddenin Halleri” 2015 – 2018 yılları ortasında çekildi ve nihayet MUBI’de izleyiciyle buluştu. Daha evvel şenliklerde de gösterilmiş ve mükafatlar almıştı, fakat ben de şu ana kadar izleyememiştim doğrusu. Sinemanın çıkış noktası neydi, oradan başlayalım mı?
Babam meslek hayatının büyük bir kısmı boyunca Cerrahpaşa’da çalıştı, ben de orada doğmuşum. Hekim bir ailede büyüdüğüm için hastanelere ve doktor algısına karşı bir ilgim, bunları manaya isteğim vardı. Cerrahpaşa’da geçen bir sinema yapmak yıllardır aklımın bir köşesinde duruyordu. 2015 yılında hastanenin yıkılacağı ve taşınacağına dair haberler çoğalınca süratli bir kararla çekimlere başladık, bu türlü bir sinema yapmak için bizi iteleyen bir sebep oldu.
– Bir evvelki sinemanız “Anadolu Turnesi” bir müzik kümesinin Anadolu’da yaptığı turneyi mevzu ediniyordu. Bir yanıyla bir yol sineması, bir yanıyla da bir müzik belgeseliydi ve orada takip ettiğiniz topluluğun elemanları bir oldukça ön plandaydı. Bu sefer bir hastanenin içindeyiz ve karakterler o kadar da ön planda değil. Bu manada sinemanın ‘dramatik’ kurgusu daha bulanık. Anadolu Turnesi’nde turne boyunca edindikleri tecrübeyle dönüşen karakterlerin bir benzerinin burada olmayışı kurguyu da büsbütün değiştiriyor. Bu tercihinizi açmak ister misiniz?
Can Eskinazi ile “Anadolu Turnesi”ni yaparken, izleyenleri belirli bir tarihi periyoda götüren, o günlerde sokakta neler konuşulduğunu, gençlerin ortalarında nasıl şakalaştığını, radyoda ne tıp haberler döndüğünü aktaran bir sinema olmasını istiyorduk. Sinema bir turneyi anlatıyordu, dramatik yapısını da bu seyahatin üzerine kurmuştuk. “Maddenin Halleri” ise bir hastaneyi anlatıyor. Hastane pek çok insanın birlikte çalıştığı, pek çok hastanın ziyaret ettiği bir yer. Birebir vakitte hastane yalnızca oradaki insanlardan ibaret değil. Hastanenin binalarını, burada yaşayan hayvanları, tıbbi aletleri, mikropları, uzuvları anlatının dışında bırakmamaya, tüm bunları beşerlerle birbirine dikerek yeni bir canlı-cansız kolektif özne yaratmaya çalışan; her beşere sevgiyle yaklaşan ancak insanı öncelemeyen anlatım imkanları arayan bir yapısı var.
Deniz Tortum
– Sinemanın en başındaki yazıdan anlıyoruz ki siz bu hastanede (Cerrahpaşa) dünyaya geldiniz ve babanız da uzun yıllar burada çalışmış. Açıkçası bu ikazın akabinde bir epey şahsî bir sinema izleyeceğimi sandım lakin o denli olmadı. Bu manada Cerrahpaşa sizin için ne tabir ediyor, bunu anlatabilir misiniz?
Alışageldiğimiz bir manada şahsî olmayabilir. Tahminen bu türlü bir başlangıç yazısından sonra benim de bir dış ses ya da karakter olarak dahil olduğum, anılarımı, hastaneyle alakamı anlattığım, beşerlerle röportaj yaptığım bir sinema beklentisi oluşuyor olabilir. Ama bunların olmaması sineması şahsilikten uzaklaştırmıyor. Kameranın kullanımından, etrafa nasıl baktığımızdan, nerelere girip, kimlerle vakit geçirdiğimizden gelen ağır bir aşinalık hissi, ve bu hissin yarattığı bir şahsilik var. Toplumsal olarak ‘duygusal’ olarak kodlamadığımız lakin aslında çok da duygusal olan bir şahsilik. ‘Bir aşk oluverdi aşinalık’ üzere bir muğlaklıkta, hangi istikamete gittiğini pek çözemediğimiz bir şahsilik.
– Bu ortada ne oldu hastanenin akıbeti, neden yıkılmak isteniyordu en başta?
Çeşitli sebepleri var. Binalar eskidiği ve sarsıntıya sağlam hale getirilmek için yıkılmak isteniyordu. Ama bu yıkım sonrasında hastanenin birebir alan üzerinde yapılacağına dair bir garanti yoktu. Şu an hastanenin ‘yerinde yapılacağı’ söyleniyor, ama yeni binaların inşaatı başlamış durumda değil, pek çok servis prefabrik binalarda hizmet veriyor. Bir yandan Cerrahpaşa’nın yeri çok kıymetli bir arsa, o yüzden muhtemel bir rant kaynağı. Fakültenin Kent hastaneleri üzere kent dışına taşınması konuşulanlar ortasındaydı. Öte yandan Türkiye’de esaslı kurumlar çeşitli sebeplerle güçsüzleştiriliyor. Cerrahpaşa da 2018 yılında İstanbul Üniversitesi’nden zorla koparıldı, kurumsal tarihini ve gücünü yitirdi.
PANDEMİ TESİRİ
– Pandemi ile birlikte sıhhat kesimine, sıhhat çalışanlarına ve hastanelere bakışımız bir epey değişti güya. Üstelik sıhhat çalışanlarının da hayatı çok değişti, çok daha ağır bir halde çalıştılar şu son 1,5 yıl içinde. Sinemanın pandemi sonrası ortaya çıkışı, lakin büsbütün pandemi öncesi bir periyodu anlatıyor oluşu sizde nasıl bir his uyandırdı bir belgeselci olarak?
Açıkçası çok rahat değildim, biraz da kaygılıydım. Sinema dünya prömiyerini pandemi öncesinde yapmış, ama o birinci gösterimden bir ay sonra pandemi başlamıştı. Unsurun Halleri hastanenin gündelik hayatıyla, sıradanlığıyla ilgili. Pandemi ise inanılmaz bir durum. Pandemi başladığında sinemanın manasının değişebileceğini düşünmüştüm, bu şartlarda insanların nasıl reaksiyon vereceğini bilmiyordum açıkçası. Ama beklediğimizden de hoş yansılar aldık.
SİSTEMDEKİ EKSİKLİK
– Türkiye’deki sıhhat sistemine dair nasıl izlenimler edindiniz sineması çekerken?
Sinema sıhhat sistemiyle ilgili değil, o yüzden bu mevzudaki araştırmalarım ve müşahedelerim eksik. Bir de natürel tek gözlemlediğim hastane Cerrahpaşa’ydı, bu da Türkiye’nin geri kalanına ne kadar tekabül eder bilemiyorum. Sistematik bir biçimde işleyen bir yapıdan çok, biraz el yordamıyla dönen bir yapı var. Bu da yalnızca Cerrahpaşa’yla ilgili değil; Türkiye’de kurumların daima sekteye uğrattırılan tarihiyle, YÖK’le, başkancılıkla, sıhhatsiz hiyerarşilerle, kurallar yerine bağlara dayanan idare biçimleriyle ilgili. Lakin buna rağmen dayanışmanın, yardımlaşmanın ve özverinin çok olduğu, sistemdeki eksikleri dengelediği bir çalışma ortamı var.
– İzlerken edindiğim izlenim neredeyse tek kamera ve çok küçük bir grupla çalışmış olduğunuz tarafındaydı. Yanlışsız mu, nasıl bir grupla, hangi müsaadelerle çalıştınız, giremediğiniz yerler oldu mu? Buna bağlı olarak kurgu etabı ne kadar sürdü, onu da sormak istiyorum, ve ne kadar malzemeyi dışarıda bıraktınız?
Evet çekimleri çok küçük bir grupla yaptık. Sinemanın imalcileri Anna Maria Aslanoğlu, Hikaye Canlı, Aslı Fazilet ve Fırat Sezgin tüm süreç boyunca her mevzuda dayanak oldu. Çekimlerin bir kısmında tek başımaydım, bir kısmında ise bilhassa ses kaydı yapmak için 2 kişilik bir takım oluyorduk. Cem Bilge ve Sinan Kesova çekimlerde çok yardımcı oldu. Dekanlığın ve başhekimliğin müsaadesini aldık. Ayrıyeten her kısımdan ve sinemada gözüken bireylerden de başka müsaadeler aldık. Giremediğimiz yerler oldu elbette, doğumhaneye girmeyi çok istemiştik lakin müsaade alamadık.
Kurgu evresi 3 yıla yayıldı. Kurguyu Sercan Sezgin ile bir arada yaptık. Sercan’la birlikte sinemanın yapısını ve kalbini bulduk. Çekimler esnasında da kurgu yapıyorduk ve yaptığımız kurguya nazaran gidip tekrardan çekimler yapıyorduk. Tüm çekimler bittikten sonra da kurguyu son haline getirmek yaklaşık 2 sene sürdü. İki sene boyunca daima çalışmadık ancak yaptığınız sinemaya yeni bir gözle bakabilmeniz, hakikat değişiklikler yapabilmeniz için ortanıza bir ara koymanız gerekiyor. O yüzden kurgu süreçleri ortasında 5-6 ay vakit bırakıyorduk. Yaklaşık 40 saatlik imaj çekmiştik. Buradan 70 dakikalık bir sinema çıktı ortaya.
– Sinemada en çok konuşan kişi bir imam; hastanede misyonlu imam. Onun vefat ve doğumla ilgili söyledikleri, her mevtin bir başlangıç olduğuna dair kurduğu felsefi/dini çerçeve Cerrahpaşa’nın yıkılması ile ilişkilendirildiğinde nasıl bir ileti vermek istediğinizi merak ettim doğrusu.
Sinemanın birinci gösterildiği günlerde, bir arkadaşıma yazdığım bir e-mailden alıntılıyorum:
“Dün yolda yürürken, karşıdan karşıya geçen yaşlıca bir adam öksürdü. O öksürünce biraz çekinerek ona baktım, maskesi yoktu. Denk gelmeyelim diye biraz adımlarımı hızlandırınca, onun yolun ortasında durduğunu ve nefesini toplamaya çalıştığını gördüm. O anda kendi vücudumun içinde olduğum aklımı sardı, genç ve sağlıklı olduğum ama bir yandan da bu durumun çok süreksiz bir şey olduğu… Aklıma ‘ruh’ kavramı geldi. Ruh bir yandan ahiretin varlığına, şuurun ölümsüzlüğüne bizi ikna etmeye çalışan bir kavram. Ama öte yandan da vücutları ve objeleri değiş tokuş edebilmemizi sağlayan bir kavram. Yani ben o adam olabilirdim, o adam ben olabilirdi, köşedeki ağaç o adam olabilirdi. Düşününce dünyayı sil baştan kuran bir kavram. Bu kavram ne vakit icat edildi? Bu kavramdan evvel beşerler dünyaya nasıl yaklaşıyordu? Orhan Duru’nun bir kitabındandı sanırım, Lokman tabip diyordu: ‘İnsanın yapabileceği en büyük kötülük birlik olmamaktır.’”
Sinemada imamın konuşmasından sonra İstanbul’un Fethi mitingine geçiyoruz. Hastaneye hiçbir ödenek çıkarmayıp bakımsızlaşmasına sebep veren siyasi irade yüzlerce hastanın yattığı yerin çabucak tabanında denizi doldurup kocaman miting alanı inşa ediyor, şaşaalı mitingler yapıyor. Kutlamalarda havai fişekler patlatılıyor, patladıktan kısa mühlet sonra kayboluyor.
‘Ölüm artarak genişleyen bir güzelliktir’ diyor imam. Sinemanın de o denli bir genişleme hali var. Bir kadavradan, yıldızlara dönüşen bina parçacıklarına. Hastanenin de o denli bir yapısı var: hastaların üstünde asistanlar var, asistanların üstünde hocalar, hocaların üstünde devlet, devletin üstünde devletten öte, beşerden öte bir vakit var. Herkes ve her şey de en az hastanenin binaları kadar süreksiz. Birbirimize yer açacağız şüphesiz.
– Belgesel sinemanın ülkemizde ve dünyada geldiği noktayı nasıl yorumluyorsunuz? Ve doğal siz bir belgeselci olarak nasıl bir bakış açısıyla yaklaşıyorsunuz bu mecraya?
Belgesel sinemaya, ya da kurmaca dışı sinemaya yaklaşımım, kurmaca sinemaya yaklaşımımdan çok farklı değil açıkçası. Üretim tekniğinde bir yenilik yapıyoruz. Tekrar önünde sonunda sinema yapıyoruz, lakin bu sinemanın malzemesini bir senaryodan, oyunculuklardan değil de dünyada olan biten gerçek şeylerden alıp topluyoruz. Sinemayı dünyayı okumak, gözlemlemek ve tahminen lisana gelmeye, şimdi kavramsallaştıramadığımız biçimlerde anlamak için kullanıyoruz.
Ben kendimi birazcık da kronikçi olarak görüyorum, yani eski tarz bir tarihçi. Şimdiki olanla, çağdaş olanla ilgilenen, bu olaylara şerh düşerek, onları kayda geçirmeye çalışan biri. Şimdiki olanla ilgilenen başat küme gazeteciler. Bir gazetecinin haberi birkaç günde eskiyor ya da ehemmiyetini yitirebiliyor. Sinemada ise zamansal bir lüksümüz var. Daha uzun vadeli düşünebiliyoruz işlenen hususlar.
En çok etkilendiğim direktörlerden biri olan Peter Watkins. O mesela, görsel öykü anlatımında ‘monoform’dan bahsediyor. Sinemaların büyük bir çoğunluğu çok benzeri bir öykü yapısı kullanıyor. Okullarda da çokça öğretilen, duygusal bir tepki yaratma yolları, kahramanın seyahati vs… Bunun ideolojik ve sinemayı daraltan bir şey olduğunu söylüyor. Bu formun dışına çıktığınızda yaptığınız her şey yenilikçi olabiliyor.
Cumhuriyet
