Neden Prof. Dr. Yakın Ertürk? İlkokul ve ortaokulu New York’ta bitirdi. Hacettepe Üniversite Sosyoloji kısmında lisans ve yüksek lisans eğitimini tamamladı. New York Queens College CUNY Sosyoloji kısmında yardımcı öğretim üyesi olarak misyon aldı. Cornell Üniversitesi’nde doktorasını yaptı. 1976’da Mardin köylerinde yedi ay kaldı, ‘‘Pazara Açılmayla Klâsik Güç Alakaları Nasıl Dönüşüyor’’ konusunda çalıştı. Kral Suud Üniversitesi Sosyoloji kısmında öğretim üyeliği ve kısım başkanlığı yaptı. Hacettepe ve ODTÜ’de öğretim üyeliği, ODTÜ Toplumsal Cinsiyet ve Bayan Çalışmaları Ana Bilim Kısmı yüksek Lisans Programı’nın kurucusuydu, kısım başkanlığını yürüttü. BM’de evvel Bayanların İlerlemesi için Araştırma ve Eğitim Enstitüsü ve Bayanların İlerlemesi Kısmı yöneticiliği ve iki periyot art geriye BM Bayana Yönelik Şiddet Özel Raportörlüğü vazifelerini üstlendi. ODTÜ Sosyoloji kısmından emekli oldu. “Sınır Tanımayan Şiddet” başlıklı kitabı ve bayanların insan hakları, kırsal kalkınma, bayana yönelik şiddet mevzularında çok sayıda yayını bulunuyor. Türkiye’nin, öncülerinden olduğu İstanbul Sözleşmesi’nden çıkması büyük tartışma yarattığı üzere tehlike çanları da çalmaya başlayınca bize de Prof. Ertürk’e sormak kaldı.
* Sağ popülist partiler güç ve tesir kazandıkça, “toplumsal cinsiyet” ve “eşitlik” kavramlarının yanı sıra kozmik insan haklarını destekleyen ulusal ve milletlerarası yasalar ve kurumlar da hücuma uğradı.
* Erdoğan, kürtajı cinayet olarak tanımlayıp, sezaryenle doğuma karşı çıkarak yasal hakkını kullanan binlerce bayana katil imasında bulunmuş oldu. Bu telaffuz bayan haklarına açık bir savaşın ilanı niteliğindeydi.
* Siyasi erkin bayan hakları konusundaki yaklaşımında bir kırılma noktası olarak kabul edebileceğimiz bu olgu sokaktaki bayan düşmanlarını da cesaretlendirdi.
* Dini motiflerin siyasallaştığı ve kontrolün keyfi olduğu Türkiye üzere toplumlarda dini otorite ve yapılar çocukları kolay kolay sindirerek boyun eğmelerini sağlamaktalar.
* Bayanların biyolojik özelliklerine indirgendiği, öldürüldüğü, taciz edildiği, annelerin yuhalatıldığı bir toplumda ‘cennet annelerin ayaklarının altındadır’ söylemi daha çok bir günah çıkartmadır.
* İstanbul Sözleşmesi’nin dinci sağa, HDP’yi kapatmanın ise milliyetçi sağa sunulması, temelinde Türkiye Cumhuriyeti’nin demokratik ve laik prensiplerine bir meydan okumadır.
* Hükümetin İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararı ve AİHM kararlarını tanımaması, çağdaş dünya ile bağını kopararak, ülkeyi adeta soğuk savaş periyodu şartlarına terk etmeyi göze alması demektir.
– Siyasal erkin bayanla sıkıntısı ne? Bayanları, çocukları feda etmeye niye bu kadar meyilli?
Bu soruya karşılık verebilmek için 1970’li yıllarda baskın özellik kazanan birtakım çelişkili lakin paralel gelişen eğilimleri anımsamak gerekir. Kelam konusu eğilimler, yetmişlerde yaşanan neoliberal ekonomik dönüşümler, izlenen hak temelli ilerlemeci siyasetler ve bayan hareketinin kazanımları üzere tüm dünyada belirleyici tesirleri olan gelişmelerdir. Bunlar ataerkiyi ve ataerkil erkeklik normlarını önemli bir biçimde erozyona uğrattı ve klasik ataerkil yapıda derin kırılmalara neden oldu. Bayan hakları ise bilhassa 1990’lı yıllarda ivme kazandı, BM global konferanslarının da tesiriyle cinsiyet eşitliği normları dünyanın dört bir yanında siyasi gündem oluşturdu. Bayana yönelik şiddet olgusu birinci defa memleketler arası metinlere bir insan hakkı ihlali olarak girdi. Bütün bu ilerlemeci gelişmeler gerici yansıları de beraberinde getirdi. 1995’de Pekin’de toplanan dördüncü bayan konferansında Vatikan ve İslamcı devletlerin oluşturduğu çok sağ koalisyonun muhalefetine karşın, bayan haklarına dair kapsamlı ve ilerici içeriğe sahip Pekin Aksiyon Platformu kabul edildi. Fakat, ilerleyen yıllarda, bilhassa 2000 sonrasında, bu sağ koalisyon, gerek birtakım ülkelerde devlet erkini ele geçirerek, gerekse öteki birtakım ülkelerde muhalif siyasi oluşumlar olarak bayan hakları karşısında güçlü bir cephe oluşturdu. Çok sağ muhafazakâr yükselişte, New York’taki ikiz kulelere yapılan atak sonrası öncelik kazanan güvenlikleştirme / terörle gayret siyasetlerinin da tesirli olduğunu vurgulamak gerekir. Sağ popülist partiler güç ve tesir kazandıkça, “toplumsal cinsiyet” ve “eşitlik” kavramlarının yanı sıra kozmik insan haklarını destekleyen ulusal ve memleketler arası yasalar ve kurumlar da atağa uğradı. Üniversal hakları gayrimeşrulaştırma eforlarının münasebeti, hakim olan ataerkil kültürel normlarda ve dini metinlerin bayan düşmanı yorumlarında çarçabuk bulunabilir. Bu bağlamda, çok sağ için Pekin unsurları klasik toplum tertibinin baş düşmanıdır, çünkü bayanların bağımsız ve özerk alan kazanmaları aile ve ulus için varoluşsal bir tehdit oluşturur. Hatta, kimilerine nazaran toplumsal cinsiyet eşitliği ve genel olarak insan hakları hegemon güçlerin başka devletleri zayıflatmak için tasarladıkları bir komplodur. Bu nedenledir ki, dünyadaki sağ popülist yükselişin temel amacı bayan ve LGBTQ+ hakları olmuştur.
– Bir örnek verir misiniz?
Mesela, Brezilya Cumhurbaşkanı Jair Bolsonaro, ilkokullarda “cinsiyet ideolojisini” yasaklayan bir yasa tasarısı davetinde bulundu. Macaristan’da, Başbakan Orban üniversitelerde toplumsal cinsiyet çalışmaları programlarını yasakladı. Çabucak çabucak tüm ülkelerde, başta kürtaj olmak üzere bayanın üreme hakları kısıtlama ve yasaklara gaye oldu. Çok sağın yükselişi daha çok göçmen ve mülteci karşıtığıyla tezahür eden yaklaşımlar, gelişmiş demokrasileri dahi tehdit etmekte. Geçtiğimiz günlerde İsveç’te yaşanan hükümet krizinin temelinde Toplumsal Demokratların rölâtif düşüşü ve çok sağ İsveç Demokratlarının yükselişi yatmaktadır.
– Ya Türkiye’de?
2012 yılında devrin Başbakanı Erdoğan’ın Türkiye’de kürtajı cinayet olarak tanımlaması ve sezaryenle doğuma karşı çıkması yasal hakkını kullanan binlerce bayana katil imasında bulunmuş oldu. Alışılmış, her ne kadar kürtajı cinayet olarak tanımlarken Başbakanın o günlerdeki siyasi gündemde gayesi saptırmaya çalıştığı düşünülse de, bu telaffuz temel itibariyle bayan haklarına karşı açık bir savaşın ilanı niteliğindeydi. Siyasi erkin bayan hakları konusundaki yaklaşımında bir kırılma noktası olarak kabul edebileceğimiz bu olgu, sokaktaki bayan düşmanlarını da cesaretlendirdi ve katı ataerkil erkekliğin gücünü tekrar tesis etme atılımlarına sürat ve yasallık kazandırdı. Bugün hükümet ekonomik ve siyasi çöküntü içinden çıkabilmek için kendi var kalma gayretini veriyor. Bu yolda da dinci ve milliyetçi çok sağın dayanağı karşılığında insan haklarını gözden çıkarmada bir pürüz tanımıyor. Bayan ve LGBTQ haklarına yönelik taarruzların yanında çocuk istismarı konusu da, din-siyaset-seks eksenindeki çarpıklıklarıyla daima Türkiye’nin gündeminde. Dini motiflerin siyasallaştığı ve kontrolün keyfi olduğu Türkiye üzere toplumlarda dini otorite ve yapılar, çocukları basitçe sindirerek boyun eğmelerini sağlamaktalar. Saklılık ve baskı altında işlenen bu hataların medyaya intikal eden olaylardan çok daha fazla olduğunu düşünmek yanlış olmaz. Son yıllarda ortaya çıkan pek çok cinsel istismarın faillerinin -mensup oldukları cemaatler devlet dayanağına sahip olduğu için- cezasız kaldıkları, hatta meşruiyete sahip oldukları çokça yazılıp çizildi. Cinsel taciz savlarının cezasız kalması bir tarafa, bir çok durumda faillerin dokunulmazlık ve prestij kazanmaları devletin vatandaşını muhafazası açısından büyük bir zaaf belirtisi hatta ve hatta suça paydaşlık göstergesi. Artlarına devletin gücünü alan cemaat ve tarikat başkanları ve öbür çok güçler gerici projelerini topluma rahatlıkla dayatır duruma geldiler. İstanbul Sözleşmesi’ne savaş açan kümelerin başını İsmailağa tarikatı üzere kümelerin çektiğini medyadan öğrendik.
– Erkek şiddeti, iktidar bağının bir sonucu mu?
İktidar bağları şiddeti bünyesinde taşır, çünkü Gramsci’nin vurguladığı üzere iktidar güç ve ikna yoluyla varlığını sürdürür, bu ataerkil bağlar için de kelam konusu. İkna düzeneklerinin çöktüğü devirlerde sıkıntı kullanımı tırmanışa geçer. Bu bağlamda günümüzde yaşanan meskendeki ve sokaktaki kaba şiddet, yirminci yüzyılın son çeyreğinden itibaren çözülen ve değişen hegemonyanın bir sonucudur ve farklı şiddet biçimleri tıpkı kaynaktan beslenmekte olup birbirleriyle alakalıdır. Şiddet, her alanda iktidar üzerinde çarpışan güç odaklarının belirli başlı silahı olarak normalleşmekte ve yaygınlaşmaktadır. Klâsik aile münasebetlerinde eril güç yasal ve toplumsal kabul ile taçlandırılmış ve hane reisi erkek hanesindeki bayan ve çocuklar üzerinde denetim sağlama yetkisiyle donatılmıştır. Şiddet ataerkil eril gücün olağan ve görünmez bir aracı olarak var olagelmiştir. Sosyo-ekonomik gelişmeler sonucu klasik aile yapısının çözülmesi ve bayanların yükselen hak şuuru ve talepleri sonucu şiddetin yakın vakte kadar algılanmayan cinsiyet boyutu ortaya çıkarak nihayet siyasi arenada bir gündem unsuru olarak yerini alabilmiştir. Bu durum, bir taraftan, şiddetin önlenmesi istikametinde kanunların ve düzenlemelerin önünü açarken, öteki taraftan da, istikrarsızlaşarak krize giren ataerkil erkekliğin şiddetin dozunu arttırarak gücünü tekrar tesis etme uğraşını tetiklemiştir. Şunu unutmamak gerekiyor, ataerkinin özü bayanı bakımdan, erkeği geçimden sorumlu tutan cinsiyete dayalı işbölümüdür. Kovid-19 salgınında da görüldüğü üzere bayanların fiyatsız ve fiyatlı bakım emeği piyasa, devlet ve ataerkil toplumsal cinsiyet rejimi için vazgeçilmez bir kaynaktır. Hasebiyle, bayanların istek yoluyla ya da zorla yerlerinde tutulmaları için değerli bir münasebet oluşturur. Fakat, yıllarca süren bayan hakları çabaları ve dünya çapındaki daha yakın tarihli feminist grev dalgalarının kanıtladığı üzere, bayanlar artık kapitalizmin şok emicisi olmaya ve ataerkinin ön gördüğü bir bakıcı rolüne boyun eğmeye artık istekli ve razı değiller. Bayan haklarına yönelik çok sağ popülist yansılar ve muhafazakar cinsiyet siyasetleri, istikrarsızlaştırılmış klasik ataerkil tertibi tekrar kurmak açısından umutsuz gayretlerdir; erkek hükümran tahakküm nizamının devamı artık daha fazla baskı ve şiddetle lakin mümkündür, bu da bayanlar açısında daha fazla direnme ve isyan manasına gelir.
– Bayanın eşitliği karşısında duranlar, onlara şiddet uygulayıp baskılamaya çalışanlar sonunda nasıl yararlı çıkıyor kendi dünyasında?
Şiddet yoluyla bayanlara boyun eğdirme uğraşı boş bir çırpınıştan ibaret. Klâsik ataerki tarihi misyonunu tamamladı, ehilleşme ya da büsbütün dönüşüme uğramak zorunda. İlerlemeci dinamiklere karşı gelinebilir fakat artık geriye dönüşü olmayan hak çabalarının tümüyle önüne geçilemez. Pandemi devri, otoriter hükümetlere, muhafazakâr gündemlerini ilerletme, hak ve özgürlüklere baskı yapmak ve milliyetçi telaffuzlara meyilli hudut kapatmak ve kritik tıbbi gereçler ve temel besin eserleri üzerinde ihracat kısıtlamaları uygulamak için elverişli bir yer sağladı. Bu bağlamda, katı kürtaj maddelerini yürürlüğe sokma eğilimleri arttı, protestolar yasaklandı, aile odaklı ideolojiler desteklendi ve üniversal insan hakları standartları mahallî kültüre ve dine yabancı olduğu gerekçesiyle karalandı. İstanbul Kontratı etrafındaki tartışmalar ve Türkiye’nin son olarak mukaveleden çekilmesi bu açıdan manalıdır. Lakin, salgın bir bakım krizinin de patlamasına neden oldu. Bakım iktisadı uzun müddettir krizde olsa da günlük hayatı global ölçekte tesiri altına alması mevcut pandeminin bir sonucudur ve feministlerin yıllardır bakım işinin değersizleştirilmesinin görmezden gelinemeyecek kadar büyük bir krize dönüşeceği istikametindeki ikazları gerçeklik kazandı. Otoriter ataerkil yaklaşımlarla kronikleşen bakım meselesinin uzun vadede ve sürdürülebilir bir biçimde tahlili artık mümkün değil. Bakıma öncelik veren ve yatırım yapan toplumsal siyasetlerle fakat üretim ve yine üretimin adil bir yine örgütlenmesini sağlamak ve böylelikle lokal, ulusal ve milletlerarası seviyede karşı karşıya olduğumuz yapısal ve sistemsel eşitsizliklerin üstesinden gelmemiz mümkün görünüyor. Sonuç itibariyle, tüm güç odaklarının ve tabiatın uzun vadede çıkarlarının korunması buna bağlı diye düşünüyorum.
– Biraz kavramlar üzerinden gidelim istiyorum; mesela kutsal aile kavramı…
Çağdaş toplumda, aile kurumu çelişkili fikirlerle algılanarak bir taraftan bir konfor alanı, öbür taraftan ise gelenek ve baskı kurumu olarak nitelendirilir. Sanırım her iki bakış açısının da gerçeklik hissesi var, kimin açısından baktığımıza bağlı olarak. Konut erkeğin sarayıyken pek çok bayan için risk alanıdır. Aile insan tipinin devamını sağlayan üretim ve üreme faaliyetlerinin örgütlendiği bir alan olarak nasıl örgütleneceği, kimin kontrolünde olacağı, gerek kadın-erkek, gerekse sınıf ilgileri bakımından hayati değere sahip temel bir toplum ünitesidir. Toplum bilimciler tüm milletlerin ve iktisat modellerinin aile kavramı üzerine ins¸a edildiğini belirtir. Cynthia Enloe, buna ilaveten, ailenin temel bileşeni olan annelik ve dogurganlığın militarizmle yakından ilis¸kili olduğuna, ana rahminin adeta bir cins ‘asker kayıt merkezi’ olduğuna vurgu yapar. Hasebiyle, ailenin kontrolü hem devlet açısından, hem de eril güç açısından değer taşır, kutsallık atfı da buradan kaynaklanır. Ailenin kutsal kılınması sömürü ve tahakküm sistemine dokunulmazlık ve yasallık kazandırır ki bu manada ‘kutsal aile’ ideolojik bir betimlemedir. Kavram olarak kutsal aile özel mülkiyet ve devlet bağları bağlamında bilhassa Marx ve Engels’in çalışmalarında yer almıştır. Dünyanın pek çok yerinde neoliberal ihtiyaç ve yükselen muhafazakârlık bayan doğurganlığını, anneliği ve aile kurumunun korunmasını tekrar siyasi bir proje haline getirmiştir. Bu muhafazakârlaşmanın somut göstergesi olarak BM İnsan Hakları Kurulu bünyesinde 2014’den bu yana her yıl kabul edilen ‘aileyi koruma’ kararı dikkat caziptir.
– Karardaki nirengi noktaları hangileri?
İnsan Hakları Konseyi’nin aldığı bu karar, özünde heteroseksüelliği ve klâsik aile yapılanmasını tehdit ettiği düşünülen her gelişmeye karşı hükümetler ortası güçlenen mutabakatı yansıtması bakımından tasa vericidir. Kutsal aile anlayışı anneliğin yüceltilmesi ve kutsanmasını da beraberinde getirir ki bayan üzerinde ataerkil baskının, kontrolün sürdürülmesinin kıymetli bir alanıdır. Annelik kurgusu bayanı tabiatı gereği annelik üzerinden tanımlar ve kategorize eder. Böylelikle, yaratılan annelik miti, bayan açısından iki dışlanmışlığı da beraberinde getirir: Bayanın (çocuklu ya da çocuksuz) klasik aileden bağımsız otonom bir birey olarak var olabilme durumu; ve birden fazla toplumda kız ve erkek çocuklara atfedilen farklı kıymet nedeniyle kız çocuğu doğuran annenin kutsal anne mertebesine erişememesi. Türkiye özelinde aile kurumu konusunda bir çalışmam olmadı ancak literatürden biliyoruz ki gök kubbeyi devletin, c¸adırı ailenin örtüsü olarak kabul eden eski Türklerde devlet nizamı ile aile tertibi ortasında yakın ilis¸ki bulunur. Cumhuriyet’in temel kuruluş ögelerinden biri ise ‘modern aile’dir – meşhur çağdaş babalar çağdaş kızları tezi. Her ne kadar bu ailede bayana değerli uygar ve siyasi haklar tanınmışsa da Türk bayanı annelik üzerinden yüceleştirilir, cennet anaların ayaklarının altındadır..
– Bu telaffuz de sıkıntılı mu?
Bayanların biyolojik özelliklerine indirgendiği, öldürüldüğü, taciz edildiği, hakaret ve şiddete maruz kaldığı, annelerin yuhalatıldığı bir toplumda ‘cennet annelerin ayaklarının altındadır’ söylemi daha çok bir günah çıkartma, eril tahakküme maruz kalan bayanları anne olarak yücelterek iadeyi prestij sağlama eforu üzere geliyor bana. Doğurganlık oranlarını yükseltmeyi amaçlayan AKP hükümetlerinin bayan siyasetinin temelinde aile ve annelik bulunur devletin en ehil makamı bayanları sık sık en az 3 çocuk yapmakla görevlendirir. Cumhurbaşkanı Tayyıp Erdoğan’ın şu kelamları anne olmayan bayana pek de hayat alanı tanımadığının açık bir tabiri: “Çalışıyorum’ diye annelikten imtina eden bir bayan, aslında bayanlığını inkar ediyor demektir. Bu benim samimi fikrimdir. Anneliği reddeden, konutunu çekip çevirmekten vazgeçen bir bayan, iş dünyasında istediği kadar başarılı olsun, özgünlüğünü kaybetme tehlikesiyle karşı karşıyadır, eksiktir, yarımdır.” Genç nüfusun artmasıyla bayanlar, çocuk ve yaşlı bakımnın birincil kaynağı olarak konuta geri gönderilmek istenir.
VOLKAN BOZKIR REAKSİYON VERMELİ
– Memleketler arası Af örgütü Genel Sekreteri Agnes Callamard, “Saati 10 yıl geriye aldınız” dedi. İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmek kime, ne ileti veriyor?
Oy hesaplarıyla insan haklarının pazarlık konusu yapılması -İstanbul Sözleşmesi’nin dinci sağa, HDP’yi kapatmanın ise milliyetçi sağa sunulması, temelinde Türkiye Cumhuriyeti’nin demokratik ve laik unsurlarına bir meydan okumadır. Bu da, son derece tehlikeli bir rejim değişikliğinin hedeflendiği iletisini veriyor. Başka taraftan, hükümetin İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarını tanımaması, çağdaş dünya ile bağını kopararak, ülkeyi adeta soğuk savaş devri şartlarına terk etmeyi göze alması demektir. Hükümetin memleketler arası sisteme yönelik bu karşı duruşu, BM Genel Şurası Başkanlığını bir Türk diplomatın -Volkan Bozkır- yürüttüğü bir periyoda rastlıyor olması da başka bir çelişkidir. Bu şartlarda, Sn. Bozkır’ın ya İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararına karşı yansısını beyan etmesi ya da vazifesinden derhal istifa etmesi gerekir. Kendi ülkesi bayan haklarını ayaklar altına alırken, bayan hakları açısından kıymetli bir yer olan BM Genel Şurası başkanlığını yapmak ve üstelik bunu cinsiyet eşitliği paradigmasına kullanarak yapmak pek de samimi bir davranış değil.
POPÜLİST SİYASİ STRATEJİNİN BİR KESİMİ
– Dünya da bize bakınca şaşırıyor olmalı. İstanbul Sözleşmesi’nin imzalanmasında da kaldırılmasında tıpkı iktidar var. Pekala bu etik paha kaybının nedenini sorgularsak son 10-20 yılda ne oldu da, iktidar ‘demokratik muhafazakar’ çizgisinden neden vazgeçti ve çok sağ akımlara teslim oldu?
Bayan hakları konusunda baştan beri çelişkili bir yol izleyen iktidarın İstanbul Sözleşmesi’nden bir cumhurbaşkanlığı kararıyla çekilmesini siyasi etikte yaşanan daha derin bir kopuşun modülü olarak anlamak gerekir. Seyahat direnişinin iktidarda yarattığı travma, Ayasofya kararı, barolarla ilgili yasa, Anayasa ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarının tanınmaması, Seyahat Parkı mülkiyetinin bir vakfa evresi, rektör ve belediyelere kayyum atamaları ve HDP’yi kapatma teşebbüsü, Gergeroğlu’na yönelik muamele ve daha pek çok hak gaspı ve usulsüzlük, çok katmanlı popülist siyasi stratejinin kesimleridir. Pandemiyle birlikte daha da sertleşen ekonomik kriz, Suriye savaşının tesirleri, öteki birtakım ülkelerle yaşanan tansiyonlar, siyasi ve ekonomik bakımından iktidarı istikrarsızlaştırmış ve oy potansiyelini sarsmıştır. Devayı popülist siyasetlerde arayan iktidar, giderek çok sağ taleplerin yörüngesine çekilmiştir. İstanbul Mukavelesi, sağ popülist hükümetlerin ve güç odaklarının tesirli olduğu Polonya, Macaristan, Hırvatistan, Bulgaristan üzere ülkelerde de tartışma konusu olmuş ve Türkiye’deki telaffuzlara misal bir biçimde, ‘dinimize ve kültürümüze’ ters gerekçesiyle itibarsızlaştırılmaya çalışılmıştır. Değişiktir ki, bu savları savunanlar birbirlerinden çok farklı din ve kültüre sahipler; onları birebir telaffuzda buluşturan nokta, muhafazakar, hatta gerici emelleridir.
Bayana şiddetin tırmandığı bir devirde, İstanbul Sözleşmesi’nden çıkmak, azgınlaşan misojinist zihniyete bayanları savunmasız bırakmak ve AKP’yi iktidara taşımada değerli rolü olan kendi tabanındaki bayanlara da ihanet manasına gelir. Her gün üç bayanın öldürüldüğü Türkiye’de, birbirini pekiştiren 6284 numaralı yasa ve İstanbul Kontratı bayanlar için ve çok önemsedikleri aile kurumunun sağlıklı bir yapıya kavuşması için hayati değer taşır.
İNANDIRICILIKTAN UZAK, DEMAGOJİNİN TA KENDİSİ
– Cumhurbaşkanı 1 Temmuz’da Bayana Yönelik Şiddetle Çaba aksiyon planı açıkladı. Konuşmasında “kadının onurunu korumak, bayanı korumaktır” dedi. Siz ne diyorsunuz?
Cumhurbaşkanının kelamları inandırıcılıktan uzak demagojinin ta kendisidir. 1 temmuz’da bayanların devlet şiddetine maruz kalmaları, yerlerde saçlarından tutularak sürüklenmeleri, ve üzerlerine biber gazı sıkılması Türkiye’de bayana verilen değersizliği ve bayanın onurunun hiçe sayıldığını gösteren, yoruma yer bırakmayan açık seçik bir vahşettir. Şimdiye kadar hangi aksiyon planı uygulandı da yenisi uygulanacak? Bayanlar çabalarını sürdürmeyi, mukavelenin prensiplerine sahip çıkmaya devam edecekler ve bunu yaparken çok taraflı strateji ve isbirliği ağları geliştirecekler. Bu bağlamda 2023 ya da daha öncesinde yapılacak olan seçim süreci bayan hareketinin çabasında değerli bir eşik olacaktır. İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme ile simgeleşen Türkiye’deki hukuksuzluk toplumumuzda ortaya çıkacak olan yeni kutuplaşmaların ilerici güçleri harekete geçirici ve birleştirici ittifakları da beraberinde getireceğini ve bunların Türkiye’nin demokratikleşme sürecinde baskın bir güce dönüşeceğini umuyor ve buna inanıyorum.
LAİK, DEMOKRATİK TOPLUM HASRETİ
– Bir yandan da Türkiye’de mafyanın itiraflarını izliyoruz. Uyuşturucu ticaretiyle anılan, bayana şiddetle bahsedilen, çocuk tacizleri, tecavüzleriyle sarsılan bir ülke olduk… Tüm bunlar bizim dünyayla bağımızı koparır mı?
Evet, mafyanın Türkiye’nin rotasını belirlediği bir ülke haline gelmiş olması içimizi acıtıyor. Bütün bunlar laik, demokratik ve insan haklarına saygılı bir toplum olma hasretimizi derinden yaralıyor. Mevcut iktidarın izlediği dış siyaset en az içerde izlenen siyaset kadar problemli, bağlar unsurlar etrafında değil kısa vadeli çıkarlar, barışcıl değil çatışmacı dinamikler etrafında kuruluyor. Ne yazık ki global seviyede de ilerici dinamikler kuşatma altında, pandeminin akabinde dünyadaki güç ve çıkar bağlantılarının nasıl ve hangi istikamette gelişeceğini göreceğiz. Birtakım gözlemciler neoliberalizmin sonunu ilan etseler de küçük ödünlerle varlığını sürdürebilir ve yeni olağanda her şey evvelki haline geri dönerek ömür kaldığı yerden devam edebilir. Başka taraftan, güvenlikleştirme yaklaşımını benimseyen ülkeler, her ne kadar Covid-19’un tesirli bir biçimde idaresinde yetersiz oldukları kanıtlanmış olsa da, global siyasete hükmetmeye devam edebilirler ve dünyayı Soğuk Savaş periyodunu anımsatan şartlara yanlışsız sürükleyebilir. İki seçenek de ileriye dönük olumlu bir gelecek vaad etmiyor. Fakat, pandemi ile ortaya çıkan çoklu krizler göz önüne alındığında, daha olumlu bir seçenek, insanların ve tabiatın sömürülmesine dayalı modeller yerine kolektif refahı öne çıkaran ve toplumsal devlet tecrübesinden ders alan olumlu siyasetlere gerçek bir tercih olabilir. Bu bağlamda, en tesirli global güç olan bayan hareketlerinin katkılarının belirleyici olacağını düşünüyorum.
YENİ BİR SİNERJİYE YOL AÇTI
– Bayanlar haklarından vazgeçmeyecek, onlar için savaşacak. Pekala gayret nasıl yürütülmeli?
Bayanın insan hakları uğraşının Türkiye’de ve dünyada nasıl yürütüleceği konusu, global neo-liberal kriz ve çözülmelerden ve pandeminin yarattığı çelişkilerde bağımsız tanımlamak mümkün değil. Çünkü artık biliyoruz ki, androcentrizme karşı bir başkaldırı olarak yola çıkan feminist hareket, elde ettiği pek çok kazanıma karşın, bugün farklı cephelerden gelen örgütlü tehditler karşısında çok daha sert bir çabanın içine çekilmiş bulunmaktadır. Yükselişte olan otoriterleşme, sağ popülist hareketler, terörle çaba bağlamında güvenlik gündemi, yasaklayıcı devletin geri gelmesi, müsamaha hudutlarını aşan zenofobi / transfobi / misojini üzere yaklaşımlar gelişmiş demokrasileri dahi tehdit etmekte ve dünya bayanlarını misal sıkıntılarla karşı karşıya bırakmaktadır. Bu durum, bir taraftan kazanımlarımızı tehdit ederken, öbür taraftan da, global ölçekte feminizme olan ilgiyi ve çabanın tabanını genişleterek yeni bir sinerjiye de yol açtı diyebiliriz.
SİYASİ TABLONUN ÖZELLİĞİ
Feminizmin yirminci yüzyılın en tesirli niyet akımlarından birisi olduğu ve bayan hakları çabalarının ilham kaynağı olduğu kesinlikle. Son elli yıllık gelişmeler, bayan hareketinin yörüngesini ve tarihi değerini anlamaya, bugün karşılaştığımız problemlere ve ileriye yönelik atılacak adımlar konusunda da ipuçları verecektir. Bu bağlamda, Neoliberalizmi çıkmaza sokan global finansal kriz, temelinde özelleştirme, liberalleştirme ve deregülasyon siyasetlerinin istikrarsızlığının bir göstergesidir ve ekonomik çöküntünün ötesinde toplumların ve dayanışma biçimlerinin çözülmesine işaret eder. Bu siyasetlerle yıllardır etraf, sıhhat sistemi, tarım kesimi, kamu hizmetleri üzere pek çok alanın bozguna uğratılması, pandemi sürecinde bütün çıplaklığıyla kendini hissettirdi. Demokratik kurumların erozyona uğraması, devletlerin insan haklarına olan taahhütlerinin zayıflaması, militarizmin baskınlaşması, ırkçılığın ve zenofobinin yayılması, ve bayanlara, LGBTQ şahıslara karşı taarruzların artması günümüz siyasi tablosunun yaygın özellikleri. Neoliberal krize reaksiyon olarak yükselen sağ popülist parti ve güç odaklarının öncelikli gayeleri, “toplumsal cinsiyet” ve “cinsler ortası eşitlik” üzere prensipler ve bunlara normatif çerçeve sunan üniversal insan hakları kontratları. İstanbul Sözleşmesi’ne yönelik taarruzlar temelinde çok taraflı –multilateral– sisteme de karşı bir taarruzdur.
BİR FIRSAT OLABİLİR
Mevcut milletlerarası insan hakları sistemi hak taleplerinin muhatabını ulusal hudutlar içinde devlet yükümlülüğü çerçevesinde tanımlar. Fakat, global neoliberal siyasetler, bir taraftan, pek çok devleti hak talepleri karşısında fonksiyonsuz bırakmış, öbür taraftan ise, yükümlülük hudutları dışında konumlanan tahakküm alanları yaratmıştır. Bu durum, bayan hareketi açısından, hak tesisinde muhatabın kim/neresi olacağı sorusunu gündeme getiriyor. Hak taleplerine ve genel olarak global nitelik taşıyan problemlere tesirli cevap verebilmek için memleketler arası işbirliği ve çok-taraflı karar süreci kritik kıymet taşımakta. Erozyona uğrayan ve sağ popülist siyasi akımların gayesi haline gelen çok-taraflı sistemi reforme etmek/güçlendirmek, bayan hareketinin geleceği aşısından da bir maksat olmak durumundadır. Neoliberal kriz, dünyanın çeşitli yerlerinde patlak veren, bağımsız bayan protestolarını dönüştürücü bir güce çevirmek ve feminizmin radikal, dönüştürücü ve özgürleştirici niteliğini tekrar harekete geçirmek için bir fırsat olabilir. Bu bağlamda, bayan hareketi, ataerkiye yönelik uğraşını sürdürürken, cinsiyet eşitsizliği probleminin bayanın kişisel tabiliğinden (subordination) çok yapısal ve sistematik süreçlerden kaynaklandığı şuuruyla kapitalizme karşı eleştiriyi de hesaba katmak zorundadır. Bu ise, feminist gayeleri ikincilleştirmeden, öteki ilerici hareketlerle dayanışmanın tabanını oluşturur.
Cumhuriyet
