Başbakanlıktan İdam Sehpasına: Ölümünün 59. Yıl Dönümünde Adnan Menderes

1899 doğumlu Adnan Menderes, Aydın’da toprak ağası bir babanın oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Gençlik yıllarında futbolla ilgilenen Menderes, İzmir Amerikan Koleji mezunudur. 

Yedek subaylık eğitimi alımştır, lakin hastalıktan dolayı 1. Dünya Savaşı’nda cepheye gidememiştir. İstiklal Savaşı’na katılmıştır, İstiklal Madalyası almıştır.

1930 yılında kısa bir müddetliğine Hür Cumhuriyet Fırkası’nın bir kolunu Aydın’da organize etmiştir, fakat partinin feshedilmesinin akabinde Cumhuriyet Halk Partisi’ne girmiş ve 1931’de Aydın’dan milletvekili seçilmiştir. 

CHP ile yolları nasıl ayrıldı?

Atatürk’ün vefatının akabinde İsmet İnönü’nün birtakım siyasetlerine muhalif olan Menderes, nihayetinde en sert çıkışını ‘çiftçiyi topraklandırma maddesi’nde yapmıştır. 

Mevcut tasarı’nın 6. unsuru devlet elindeki topraklarla birlikte o bölgedeki toprak ağalarının elindeki toprakların tarıma elverişli yerlerde 5.000 dekardan elverişsiz yerlerde ise 2.000 dekardan fazlasının kamulaştırılıp köylüye dağıtılmasını öngörüyordu. Menderes (Menderes’ in kendisi de bir toprak ağasıydı. Aydın’daki 30.000 dönümlük Çakırbeyli Çiftliği Menderes’e dedesinden kalmıştı.)

1945’te parti içi muhalefetten dolayı partiden ihraç edildi.

Dörtlü Takrir’i veren Adnan Menderes, Fuat Köprülü, Refik Koraltan ve Emin Sazak’ın ihracının akabinde, CHP’den istifa eden Celal Bayar’ın önderliğinde Demokrat Parti kurulmuştur. 

Parti 1946 seçimlerinde 64 sandalye, 1950 seçimlerinde ise 416 sandalye kazanmıştır. Bayar’ın cumhurbaşkanı olmasının ardındansa Menderes devri başlamıştır. 

1954 seçimlerinde %57 oyla Meclis’te 502 sandalye kazanan Demokrat Parti, Menderes önderliğinde çok partili periyodun en çok ses getiren partilerinden biri olmuştur. 

Menderes periyodu 1960’a kadar sürecekti.

Demokrat Parti ile özdeşleşmiş seçim sloganı; ‘Yeter, kelam milletindir!’

• Elbette ki olumlu ya da olumsuz olduğu tartışılır, lakin Türkiye siyasi tarihinde en yüksek oy oranlarına ulaşan Menderes, bunu nasıl başardı? Dikkat çeken kimi icraatler şu biçimdeydi;

• Menderes devrinde daha evvel Türkçe okunmasına karar verilen ezan, tekrar Arapça okunmaya başlanmıştır.

• Paraların üzerinde devrin cumhurbaşkanının resmi yerine Atatürk’ün fotoğrafının olmasına karar verildi. 

• Liberal siyasetler ile Türkiye’de iktisat birtakım açılardan tehlike sinyalleri verse de, % 7 üzerinde bir büyüme gerçekleştirmiştir. 

• Türkiye NATO’ya üye olmuştur.

• Tarımda makineleşme başlamıştır. Gelen kredilerin bir kısmı tarım için kullanılmıştır. 

• Yabancı sermaye teşvik edilmiştir. 

• 1957 seçimlerinden sonra İstanbul’da imar çalışmalarına tartı verdi ve Barbaros Bulvarı, Büyükdere Caddesi, Vatan Caddesi, Millet Caddesi ve Edirne Asfaltı (şimdiki E-5 otoyolu) yollarını açtı. Bu ortada, en ileri teknolojilerin Türkiye’ye getirilmesi ve yeni kuşaklara öğretilmesi için Amerikan Ford Vakfı’nın yardımıyla Ankara’da Orta Doğu Teknik Üniversitesini, Trabzon’da da Karadeniz Teknik Üniversitesini kurdu.

• 1959 yılında, Menderes Hükümeti’nin iştirak mutabakatını imzalamasıyla Kıbrıs Cumhuriyeti kuruldu.

Menderes, liberal ve dışa açık bir iktisat görüşüne sahipti, özel teşebbüse geçmiş iktidarlara nazaran daha fazla hürü tanıdı. Ekonomik teşebbüsleri evvelce toplumun fakir bölümünü keyifli etti, lakin uzun vadede iktisadın istikrarı bozuldu, çok dış alıma sebep oldu. Endüstrileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte kırsal bölümden İstanbul üzere büyük kentlere göç hızlandı. Bu yüzden büyük kentlerde birinci gecekondu mahalleleri oluşmaya başladı. Menderes, en çok eleştiriyi, dışa bağımlılık siyasetleri yüzünden almıştır.

• Basını sıkı denetim altına alan ve basın hatalarına yönelik cezaları yükselten basın kanunu kabul edildi. Hakaretle hatasıyla yargılananlara argümanlarını duruşmada ispat hakkı tanınması isteği reddedildi.

• Muhalefet önderi Osman Bölükbaşı’yı seçen Kırşehir, ceza olarak vilayet olmaktan çıkarılıp ilçe yapıldı. Bununla da yetinilmedi ve bölünerek eski ilçelerinden bir kısmı ile Nevşehir ili kuruldu.

• 6-7 Eylül Hadiseleri konusunda yetersiz kalmakla suçlandı, vakayla ilgili partililerin bilgisi olduğu argüman edildi. 

• İstanbul, Ankara, Eskisehir, Adana ve Bursa’da emekçi sendikalari kapatildi.

• Memleketler arası para fonu (imf) baskısıyla, cumhuriyet tarihinin en yuksek orandaki devaluasyonu yapilarak 1 dolar 2,80 tl’den 9 tl’ye çıkarıldı. Devalüasyon orani yüzde 221 oldu.

• Köy enstitüleri kapatıldı.

17 Şubat 1959’da Kıbrıs konusunda Yunanistan’la imzalanan ikili antlaşmanın akabinde üçlü görüşmeler için Birleşik Krallık’a giden Menderes, uçağının Londra Gatwick Havalimanı yakınlarında alçalırken düşmesi üzerine önemli bir tehlike yaşamıştır. 

Ağaçlara çarparak parçalanan uçaktan bir mucize yapıtı sağ kurtulmuştur.

Türkiye’ye döndüğünde coşkuyla karşılaşmıştır, onu karşılayanlar ortasında İsmet İnönü de yer alıyordu. Buzlar bir müddetliğine eridi, lakin Mayıs yaklaşıyordu.

Ülkede önemli bir gerginlik kelam konusuydu. Muhalefet ve iktidar ortasında sert bir alaka vardı, bu sokaklara da yansıdı. DP’lilerle CHP’liler ortasında yaşanan vakalarda yaralılar, hayatını kaybedenler bile vardı. 

İsmet İnönü, Mersin’de yaptığı bir konuşmada akına uğramıştı. İstanbul’da da öğrenci hareketlerine güvenlik güçlerinin sert müdahaleleri vardı. Ülkedeki gerginlik gün be gün arttı, ihtilal söylentileri vardı.

Menderes o söylentiler için şöyle demişti;

27 Mayıs darbesini yapan cuntacıların özel olarak kurdukları duruşma olan Yüksek Adalet Divanı 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda 14 kişinin idamına, 31 kişinin de ömür uzunluğu mahpusa mahkûm edilmesine karar verdi. 

Menderes de idam cezasına çarptırılanlar ortasındaydı. 

İdam kararının uygulanmaması için ABD lideri Kennedy, Fransa  cumhurbaşkanı De Gaulle, Büyük Britanya kraliçesi II. Elizabeth ve İran şahı Pehlevi başta olmak üzere birçok başkan baskı yaptı. 

Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesi Fatin Rüştü Güçlü, Hasan Polatkan ve Adnan Menderes dışındaki herkesin idam cezasını affetti.

Fotoğraf: İsmail Şenyüz – Depo Photos